Αυτός ο μύθος, αν είναι ένας, πηγαίνει πίσω στο 1990 -- και λίγο περισσότερο από τρεις δεκαετίες αργότερα, συνεχίζει να αποτελεί κεντρικό παράπονο στη δοκιμαστική αφήγηση του Ρώσου Προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν για τους δεσμούς της Μόσχας με τη Δύση.
Mike Eckel - RFERL / Παρουσίαση Freepen.gr
Είναι το ζήτημα της επέκτασης του ΝΑΤΟ -- μια αθεράπευτη ψώρα που, με τις σχέσεις Ρωσίας-Δύσης στη χαμηλότερη άμπωτη από τον Ψυχρό Πόλεμο, έχει επιλεχθεί για άλλη μια φορά και τώρα αιμορραγεί στη δημόσια θέα.
Το να ρίξει το θέμα στο προσκήνιο αυτή τη φορά δεν ήταν μια οργισμένη παρωδία από τον Πούτιν, αλλά μια έκθεση της δεξαμενής σκέψης Chatham House με έδρα το Λονδίνο, η οποία, σε μια δημοσίευση της 13ης Μαΐου, είχε στόχο να διαλύσει μια σειρά από αυτό που αποκαλούσε «μύθους και παρανοήσεις» που έχουν διαμορφώσει τη δυτική σκέψη και την εμπόδισαν να δημιουργήσει «μια σταθερή και διαχειρίσιμη σχέση με τη Μόσχα».
Ένας «μύθος» συγκεκριμένα ξεκίνησε μια ξέφρενη συζήτηση σε θέματα e-mail, chat rooms, λίστες και στο Twitter: «Η Ρωσία είχε λάβει την υπόσχεση πως το ΝΑΤΟ δε θα διευρυνόταν».
«Ποτέ δεν προσφέρθηκε στην ΕΣΣΔ επίσημη εγγύηση για τα όρια της επέκτασης του ΝΑΤΟ μετά το 1990», έγραψε ο Τζον Λουφ, ο ερευνητής που συνέταξε την ενότητα. «Η Μόσχα απλώς διαστρεβλώνει την ιστορία για να βοηθήσει στη διατήρηση μιας αντιδυτικής συναίνεσης στο εσωτερικό».
Ο Νικολάι Σόκοφ, πρώην Ρώσος διπλωμάτης που υπηρέτησε στο Υπουργείο Εξωτερικών στη Μόσχα μεταξύ 1987 και 1992, διαφωνεί. "Το κομμάτι του Chatham House είναι πολύ κακό -- ακούγεται σαν ένα κομμάτι που παράγεται από το Τμήμα Ιδεολογίας της Κεντρικής Επιτροπής" του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης, είπε στο RFE/RL.
«Δε χρειάστηκε να φτάσουμε σε αυτό, ωστόσο, και το ζήτημα θα μπορούσε να είχε παραμείνει ένα μικρό σενάριο στην ιστορία που δεν χρειάζεται να επιλυθεί», είπε. «Αφορά περισσότερο τον τρόπο διεύρυνσης του ΝΑΤΟ και τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούνται για την προώθηση της διεύρυνσης».
Και έτσι, περισσότερες από δύο δεκαετίες αφότου η αρχική 16μελής σύνθεση του ΝΑΤΟ για τον Ψυχρό Πόλεμο διευρύνθηκε για πρώτη φορά σε τρία πρώην κράτη του Συμφώνου της Βαρσοβίας και με τον Πούτιν να είναι έτοιμος να παραμείνει δυνητικά στην εξουσία μέχρι τη δεκαετία του 2030, το παρελθόν είναι πολύ παρόν.
«Το συζητάμε ακόμα γιατί οι υποστηρικτές της διεύρυνσης πιστεύουν ότι έδρασαν με αξιοπρέπεια και βοήθησαν εκατομμύρια ανθρώπους που βρίσκονταν υπό σοβιετική κυριαρχία να αποκτήσουν την ελευθερία τους», είπε ο Τζιμ Γκόλντγκαϊερ, ο οποίος υπηρέτησε στο Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας υπό τον Πρόεδρο Μπιλ Κλίντον τη δεκαετία του 1990.
«Η ρωσική αφήγηση είναι ότι η Δύση τους εξαπάτησε και ενήργησε με τρόπο που τους άφησε έξω από την Ευρώπη μετά τον Ψυχρό Πόλεμο. Είναι πολύ δύσκολο να γεφυρωθούν αυτές οι θέσεις και τα συναισθήματα όντως είναι στα ύψη, δεδομένου ότι οι ελπίδες πριν από 30 χρόνια για τη Ρωσία ως μέρος της Ευρώπης δεν υλοποιήθηκε», είπε ο Goldgeier στο RFE/RL. «Υπάρχουν λοιπόν αυτοί που θέλουν να κατηγορήσουν τη Δύση και εκείνοι που θέλουν να κατηγορήσουν τον Πούτιν».
«Δεν είναι στην ημερήσια διάταξη»
Για πολλούς μελετητές του Ψυχρού Πολέμου, η γένεση της αφήγησης μπορεί να αναχθεί κατά κύριο λόγο σε μια επίσκεψη του Τζέιμς Μπέικερ, του υπουργού Εξωτερικών των ΗΠΑ υπό τον Πρόεδρο Τζορτζ Μπους, το Φεβρουάριο του 1990, στη Μόσχα, όπου ο Μπέικερ συναντήθηκε με τον Σοβιετικό ηγέτη Μιχαήλ Γκορμπατσόφ.
Σύμφωνα με έγγραφα που κυκλοφόρησαν χρόνια αργότερα από τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Ρωσία, ο Baker έθιξε το θέμα με το επιχείρημα ότι ήταν καλύτερο να υπάρχει μια ενωμένη Γερμανία εντός της πολιτικής και στρατιωτικής δομής του ΝΑΤΟ παρά έξω από αυτό.
«Σε κανένα σημείο της συζήτησης ούτε ο Μπέικερ ούτε ο Γκορμπατσόφ δεν έθεσαν το ζήτημα της πιθανής επέκτασης της ένταξης στο ΝΑΤΟ σε άλλες χώρες του Συμφώνου της Βαρσοβίας πέρα από τη Γερμανία», σύμφωνα με τον Μαρκ Κράμερ, διευθυντή του προγράμματος Σπουδών Ψυχρού Πολέμου στο Κέντρο Davis του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ. που εξέτασε τις αποχαρακτηρισμένες μεταγραφές και άλλο υλικό.
«Πράγματι, ποτέ δεν θα τους είχε περάσει από το μυαλό να εγείρουν ένα θέμα που δεν ήταν στην ημερήσια διάταξη πουθενά, ούτε στην Ουάσιγκτον, ούτε στη Μόσχα, ούτε σε καμία άλλη πρωτεύουσα του Συμφώνου της Βαρσοβίας ή του ΝΑΤΟ», έγραψε ο Κράμερ σε άρθρο του τον Απρίλιο του 2009.
Ο Γκορμπατσόφ συναντήθηκε με τον Καγκελάριο της Δυτικής Γερμανίας Χέλμουτ Κολ την επομένη της συνάντησης με τον Μπέικερ. Σύμφωνα με την έρευνα του Κράμερ, το θέμα της γερμανικής ενοποίησης ήταν πιο εμφανές στην ημερήσια διάταξη από ό,τι ήταν με τον Μπέικερ. "Ο Γκορμπατσόφ δεν ζήτησε καμία διαβεβαίωση για [διεύρυνση του ΝΑΤΟ] και σίγουρα δεν έλαβε καμία", έγραψε ο Κράμερ.
Δέκα χρόνια αργότερα, σε μια συνέντευξη στη γερμανική εφημερίδα Bild, ο Γκορμπατσόφ παραπονέθηκε ότι η Δύση είχε ξεγελάσει τη Μόσχα. "Πολλοί άνθρωποι στη Δύση έτριβαν κρυφά τα χέρια τους και ένιωθαν κάτι σα νίκη -- συμπεριλαμβανομένων εκείνων που μας είχαν υποσχεθεί: "Δε θα κινηθούμε 1 εκατοστό πιο ανατολικά"», φέρεται να είπε.
Αργότερα ο Γκορμπατσόφ φάνηκε να αντιστρέφει όσα είχε πει, λέγοντας ότι το θέμα της διεύρυνσης στην πραγματικότητα δεν τέθηκε ποτέ το 1989 ή το 1990. «Το θέμα της επέκτασης του ΝΑΤΟ δε συζητήθηκε ποτέ· δεν είχε τεθεί εκείνα τα χρόνια. Το λέω με πλήρη λογική. Ούτε μια χώρα της Ανατολικής Ευρώπης δεν έθεσε το θέμα, ούτε και μετά το Σύμφωνο της Βαρσοβίας που έπαψε να υπάρχει το 1991», είπε στην εφημερίδα Kommersant τον Οκτώβριο του 2014.
Δεν ήταν δυνατή η επικοινωνία με τον Γκορμπατσόφ για σχόλιο. Ένας εκπρόσωπος δεν απήντησε σε e-mail.
«Το πνεύμα της συνθήκης»
Ο πρώτος πρόεδρος της Ρωσίας, Μπόρις Γέλτσιν, ήταν επιφυλακτικός σχετικά με την επέκταση του ΝΑΤΟ αλλά δεν αντιτάχθηκε, σύμφωνα με αποχαρακτηρισμένα υπομνήματα. «Κατανοούμε, φυσικά, ότι οποιαδήποτε πιθανή ενσωμάτωση χωρών της Ανατολικής Ευρώπης στο ΝΑΤΟ δε θα οδηγήσει αυτόματα στη συμμαχία να στραφεί κατά κάποιο τρόπο εναντίον της Ρωσίας», έγραψε ο Γέλτσιν σε επιστολή του τον Σεπτέμβριο του 1993 προς τον Πρόεδρο των ΗΠΑ Μπιλ Κλίντον. «Αλλά είναι σημαντικό να ληφθεί υπόψη πώς μπορεί να αντιδράσει η κοινή μας γνώμη σε αυτό το βήμα».
Αλλά ο Γέλτσιν ανέφερε επίσης τις διαβεβαιώσεις που έδωσε στους Σοβιετικούς αξιωματούχους κατά τις διαπραγματεύσεις για την ενοποίηση της Γερμανίας, γράφοντας ότι «το πνεύμα της συνθήκης για την τελική διευθέτηση...αποκλείει την επιλογή επέκτασης της ζώνης του ΝΑΤΟ προς την Ανατολή».
Τέσσερα χρόνια αργότερα, σε μια προσπάθεια να κατευνάσουν τις ανησυχίες της Μόσχας, το ΝΑΤΟ και η Ρωσία υπέγραψαν την Ιδρυτική Πράξη ΝΑΤΟ-Ρωσίας , μια πολιτική συμφωνία που δηλώνει, μεταξύ άλλων, πως «το ΝΑΤΟ και η Ρωσία δεν θεωρούν η μία την άλλη ως αντίπαλους». Το 2002, το ΝΑΤΟ και η Ρωσία συμφώνησαν να συγκροτήσουν ένα κοινό συμβουλευτικό συμβούλιο, φαινομενικά ως τόπο επίλυσης διαφωνιών. Αλλά το συμβούλιο θεωρήθηκε αναποτελεσματικό από πολλούς στη Μόσχα.
Στη συνέχεια, δύο χρόνια αργότερα, το ΝΑΤΟ προχώρησε στη μεγαλύτερη επέκταση στην ιστορία του, αποδεχόμενο επτά ακόμη χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, συμπεριλαμβανομένων των βαλτικών κρατών της Εσθονίας, της Λετονίας και της Λιθουανίας, που ήταν δημοκρατίες της Σοβιετικής Ένωσης και ταλαιπωρήθηκαν υπό την κυριαρχία της Μόσχας. Αν και δεν ήταν η πρώτη φορά που ένα μέλος του ΝΑΤΟ συνόρευε με τη Ρωσία ή τη Σοβιετική Ένωση, τώρα τα στρατεύματα ενός μέλους του ΝΑΤΟ θα μπορούσαν ενδεχομένως να βρίσκονται μόλις 625 χιλιόμετρα από τη Μόσχα.
Το 2007, στη Διάσκεψη Ασφαλείας του Μονάχου, μια ετήσια συγκέντρωση υψηλού επιπέδου αξιωματούχων, διπλωματών και εμπειρογνωμόνων και από τις δύο πλευρές του Ατλαντικού, ο Πούτιν εξαπέλυσε μια ευρεία επίθεση εναντίον του ΝΑΤΟ, καθώς και των Ηνωμένων Πολιτειών, κατηγορώντας τη συμμαχία για διπροσωπία και απειλή κατά της Ρωσίας.
"Νομίζω πως είναι προφανές ότι η επέκταση του ΝΑΤΟ δεν έχει καμία σχέση με τον εκσυγχρονισμό της ίδιας της συμμαχίας ή με τη διασφάλιση της ασφάλειας στην Ευρώπη. Αντιθέτως, αντιπροσωπεύει μια σοβαρή πρόκληση που μειώνει το επίπεδο αμοιβαίας εμπιστοσύνης", είπε.
"Τι συνέβη με τις διαβεβαιώσεις των δυτικών εταίρων μας μετά τη διάλυση του Συμφώνου της Βαρσοβίας; Πού είναι αυτές οι δηλώσεις σήμερα;" ρώτησε ο Πούτιν -- μια παρατήρηση που προκάλεσε κάποιες απογοητεύσεις, επειδή η συζήτηση επικεντρώθηκε σχεδόν αποκλειστικά σε παρατηρήσεις που έγιναν πριν καταρρεύσει το Σύμφωνο της Βαρσοβίας. «Πού είναι αυτές οι εγγυήσεις;».
Ένα χρόνο μετά την ομιλία του Πούτιν, σε μια σύνοδο κορυφής στο Βουκουρέστι τον Απρίλιο του 2008, το ΝΑΤΟ αρνήθηκε να προσφέρει στη Γεωργία και την Ουκρανία έναν γρήγορο δρόμο προς την ένταξη, αλλά διαβεβαίωσε τις δύο χώρες ότι τελικά θα προσχωρούσαν στη συμμαχία.
Τέσσερις μήνες αργότερα, η Ρωσία εισέβαλε στη Γεωργία, καταστρέφοντας τις ένοπλες δυνάμεις της, καταλαμβάνοντας δύο περιοχές που είχαν ήδη σχεδόν πλήρη αυτονομία και εξευτελίζοντας τον τότε πρόεδρο της χώρας, Μιχαήλ Σαακασβίλι, ο οποίος είχε ανοιχτά καλέσει τη Γεωργία να ενταχθεί στο ΝΑΤΟ.
Το 2014, αφού η Ρωσία κατέλαβε τη χερσόνησο της Κριμαίας της Ουκρανίας και εξόπλισε, χρηματοδότησε και παρείχε στρατιωτική υποστήριξη σε αυτονομιστές μαχητές στην ανατολική Ουκρανία, πυροδοτώντας έναν πόλεμο που συνεχίζεται σήμερα, το ΝΑΤΟ διέκοψε κάθε διαβούλευση μαζί της.
Λίγο αφότου το ρωσικό κοινοβούλιο ενέκρινε την κατάληψη της Κριμαίας, ο Πούτιν είπε σε μια ομιλία του ότι η Ρωσία ταπεινώθηκε από την επέκταση του ΝΑΤΟ. "Μας είπαν ψέματα πολλές φορές, πήραν αποφάσεις πίσω από την πλάτη μας, μας έθεσαν μπροστά σε ένα τετελεσμένο γεγονός", ισχυρίστηκε .
"Πουλώντας το αφήγημα"
Μεταξύ εκείνων που τροφοδότησαν τους ρωσικούς ισχυρισμούς περί υπόσχεσης ήταν ο τελευταίος πρεσβευτής των ΗΠΑ στη Σοβιετική Ένωση, ο Τζακ Μάτλοκ, ο οποίος έχει επανειλημμένα επιμείνει, τόσο σε κατάθεση στο Κογκρέσο όσο και πιο πρόσφατα , ότι ο Γκορμπατσόφ είχε λάβει διαβεβαιώσεις πως εάν η Γερμανία ενωνόταν και παρέμενε στο ΝΑΤΟ, τα σύνορα του ΝΑΤΟ δε θα μετακινούνταν προς τα ανατολικά.
Ωστόσο, ο Wolfgang Ischinger, πρώην γερμανός πρεσβευτής και υφυπουργός Εξωτερικών που είναι τώρα επικεφαλής της Διάσκεψης για την Ασφάλεια του Μονάχου, είπε ότι οι συμφωνίες για την επανένωση της Γερμανίας, συμπεριλαμβανομένης της συνθήκης του 1990, γνωστή ως Συνθήκη 2+4, η οποία άνοιξε επισήμως το δρόμο για τις δύο χώρες για να γίνουν ξανά ένα, δεν έκανε καμία αναφορά στη διεύρυνση του ΝΑΤΟ.
«Η Ρωσία ήταν αρκετά επιτυχημένη στο να πουλήσει το αφήγημα ότι, σε αντάλλαγμα για την αποδοχή της γερμανικής ενοποίησης μέσω της Συνθήκης 2+4, τους υποσχέθηκαν ότι δεν θα υπάρξει διεύρυνση του ΝΑΤΟ», είπε ο Ίσινγκερ στο RFE/RL. «Η Ρωσία παρουσιάζει τον εαυτό της ως θύμα».
"Οποιεσδήποτε υποσχέσεις για μη διεύρυνση μπορεί να έχουν συζητηθεί...το 1990, το δύσκολο γεγονός είναι ότι η Ρωσία αποδέχτηκε τη διεύρυνση, με λεπτομερείς όρους και γραπτώς, όταν συμφωνήθηκε η ιδρυτική πράξη ΝΑΤΟ-Ρωσίας", δήλωσε ο Ischinger σε e-mail. "Επομένως, οι μεταγενέστεροι ρωσικοί ισχυρισμοί ότι είχαν δοθεί διαφορετικές υποσχέσεις το 1990 απλά δεν έχουν σχέση. Στην πραγματικότητα, αυτό είναι προπαγάνδα και είναι κακόπιστη!"
Ο Σόκοφ, ο πρώην διπλωμάτης που βρίσκεται τώρα στο Κέντρο Αφοπλισμού και Μη Διάδοσης της Βιέννης, είπε ότι το μεγαλύτερο ζήτημα ήταν πως η διεύρυνση του ΝΑΤΟ θα μπορούσε να είχε «διαχειριστεί» για να ελαχιστοποιηθούν οι παρεξηγήσεις.
Μια χαμένη ευκαιρία;
Η αρχική επέκταση, το 1999, ήρθε περίπου την εποχή του ΝΑΤΟϊκού βομβαρδισμού της Γιουγκοσλαβίας, με στόχο να σταματήσει η προέλαση των σερβικών δυνάμεων κατά του πληθυσμού του Κοσσυφοπεδίου. Η οργή της Ρωσίας για την εκστρατεία αποκρυσταλλώθηκε με την απόφαση του τότε πρωθυπουργού Yevgeny Primakov να γυρίσει το αεροπλάνο του με προορισμό τις ΗΠΑ πάνω από τον Ατλαντικό Ωκεανό σε ένδειξη διαμαρτυρίας. Η εισβολή των ΗΠΑ στο Ιράκ το 2003 ήταν μια άλλη ενέργεια που προκάλεσε την οργή της Μόσχας.
«Είναι λάθος να αδιαφορούμε για τις ρωσικές ανησυχίες», είπε ο Σόκοφ.
Η Ιδρυτική Πράξη του 1997 είχε καλές προθέσεις, όπως και η δημιουργία του Συμβουλίου ΝΑΤΟ-Ρωσίας το 2002, είπε. Ωστόσο, υποστήριξε πως αυτές οι συμφωνίες «δε λειτούργησαν ποτέ», υποστηρίζοντας ότι η συμμαχία συχνά αναλαμβάνει ενέργειες που επηρεάζουν τη ρωσική ή την περιφερειακή ασφάλεια χωρίς να συμβουλευτεί τη Μόσχα.
"Η διαδικασία που χρησιμοποιείται αντ' αυτού είναι ότι το ΝΑΤΟ λαμβάνει μια απόφαση και στη συνέχεια προσπαθεί να πείσει τη Ρωσία πως [η] απόφαση είναι καλή και πρέπει να γίνει αποδεκτή. Η τελευταία είναι μια φόρμουλα για την καταστροφή", είπε. "Πιστεύω ακράδαντα ότι ήταν δυνατό να διευρυνθεί το ΝΑΤΟ και να αποφευχθεί η σύγκρουση. Η ευκαιρία χάθηκε και σήμερα βλέπουμε μια επιδεινούμενη σύγκρουση της οποίας το ερώτημα σχετικά με τις εγγυήσεις που έδωσε ο Μπέικερ δεν είναι παρά ένα σύμβολο".
Αλλά για άλλους μελετητές, το πρόβλημα βρίσκεται κυρίως στη Μόσχα, με τον τρόπο που ο Πούτιν και το Κρεμλίνο αντιλαμβάνονται την ιστορία της διεύρυνσης του ΝΑΤΟ και τον τρόπο που την παρουσιάζουν στο ρωσικό κοινό και στη Δύση.
«Η ιδέα ότι το ΝΑΤΟ έδωσε και αθέτησε μια υπόσχεση ότι δεν θα δεχόταν νέα κράτη μέλη στην Ανατολική Ευρώπη είναι μια από τις βασικές ιδέες που καθοδηγούν την άποψη της Ρωσίας για μια εχθρική Δύση», δήλωσε ο Keir Giles, σύμβουλος και συν-συγγραφέας της έκθεσης του Οίκου Chatham.
Και αυτό φαίνεται απίθανο να αλλάξει σύντομα.
Σε ένα άρθρο για το Ινστιτούτο Brookings το 2014, ο Pifer, ο πρώην πρεσβευτής, προέβλεψε ότι για τον Πούτιν, η υποτιθέμενη υπόσχεση της Δύσης να μην διευρύνει τη συμμαχία θα παραμείνει αναμφίβολα ένα τυπικό στοιχείο της αντιΝΑΤΟϊκής του περιστροφής.
«Αυτό συμβαίνει επειδή ταιριάζει τόσο καλά με την εικόνα που ο Ρώσος ηγέτης επιδιώκει να ζωγραφίσει μια θιγμένη Ρωσία, την οποία εκμεταλλεύονται άλλοι και είναι όλο και πιο απομονωμένη -- όχι λόγω των πράξεών της, αλλά λόγω των μηχανορραφιών μιας δόλιας Δύσης» είπε ο Pifer.