 |
| pixabay / RosZie |
Από τον Ivan Timofeev, Διευθυντή Προγράμματος Valdai Club και έναν από τους κορυφαίους εμπειρογνώμονες εξωτερικής πολιτικής της Ρωσίας - RT.com / Παρουσίαση Freepen.gr
Το 1989, ο «σύντομος 20ός αιώνας» ολοκληρώθηκε με το «τέλος της ιστορίας» – τη νίκη του δυτικού καπιταλιστικού κόσμου επί του σοβιετικού σοσιαλιστικού σχεδίου. Εκείνη την εποχή, δεν είχε απομείνει ούτε μια χώρα ή κοινότητα στον κόσμο που να προσφέρει μια ρεαλιστική εναλλακτική στην καθοδηγούμενη από τις ΗΠΑ άποψη για την οργάνωση της οικονομίας, της κοινωνίας και του πολιτικού συστήματος.
Το σοβιετικό μπλοκ αυτοδιαλύθηκε. Ένα μεγάλο μέρος του ενσωματώθηκε γρήγορα στο ΝΑΤΟ και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Άλλοι μεγάλοι παγκόσμιοι παίκτες είχαν αρχίσει να ενσωματώνονται οργανικά στο δυτικοκεντρικό παγκόσμιο σύστημα πολύ πριν από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Η Κίνα διατήρησε υψηλό επίπεδο κυριαρχίας όσον αφορά την εσωτερική της τάξη, αλλά γρήγορα μεταπήδησε σε μια καπιταλιστική οικονομία, ενεργώντας συναλλαγές με τις ΗΠΑ, την ΕΕ και τον υπόλοιπο κόσμο.
Το Πεκίνο, εν τω μεταξύ, απέφυγε να προωθήσει το σοσιαλιστικό σχέδιο στο εξωτερικό. Η Ινδία είχε αποφύγει να διεκδικήσει δικά της παγκόσμια σχέδια, αν και μέχρι σήμερα έχει διατηρήσει επίσης υψηλό επίπεδο ταυτότητας στο πολιτικό της σύστημα και μέχρι στιγμής απέφυγε να ενταχθεί σε μπλοκ και συμμαχίες. Άλλοι σημαντικοί παίκτες παρέμειναν επίσης εντός των κανόνων του παιχνιδιού της «φιλελεύθερης παγκόσμιας τάξης», αποφεύγοντας τις προσπάθειες αμφισβήτησής του.
Μεμονωμένοι αντάρτες, όπως το Ιράν και η Βόρεια Κορέα, δεν αποτελούσαν μεγάλη απειλή, αν και εξέφρασαν ανησυχίες με την πεισματική αντίστασή τους, την επίμονη προώθηση των πυρηνικών προγραμμάτων, την επιτυχή προσαρμογή στις κυρώσεις και ως επί το πλείστον, αποκλείστηκε οποιαδήποτε κάθε πιθανή στρατιωτική επίθεση λόγω του υψηλού κόστους της. Για μια σύντομη περίοδο, φαινόταν πως η παγκόσμια πρόκληση μπορεί να προέρχεται από τον ριζοσπαστικό ισλαμισμό. Δεν μπορούσε όμως να κλονίσει ούτε την υπάρχουσα τάξη.
Οι αρχικά θεαματικές στρατιωτικές εκστρατείες των ΗΠΑ και των συμμάχων τους στο Ιράκ και το Αφγανιστάν κατέληξαν ελάχιστα στον εκδημοκρατισμό του ισλαμικού κόσμου. Αλλά ούτε αυτό έφερε μια παγκόσμια αλλαγή του παιχνιδιού. Επιπλέον, η καταπολέμηση του ριζοσπαστικού ισλαμισμού ενίσχυσε ακόμη και την ταυτότητα του δυτικού κόσμου ως θεματοφύλακα του κοσμικού και του ορθολογικού, σε αντίθεση με τον θρησκευτικό και τον φονταμενταλιστή.
Η Ρωσία είχε, με την πρώτη ματιά, βρει τη θέση της στη νέα παγκόσμια τάξη πραγμάτων. Η χώρα είχε γίνει μια περιφερειακή οικονομία εξειδικευμένη στην προμήθεια πρώτων υλών. Η αγορά της εκμεταλλεύτηκε με ανυπομονησία παγκόσμιες δυτικές εταιρείες. Η μεγάλη αστική τάξη της έγινε μέρος της παγκόσμιας ελίτ, και έγιναν «παγκόσμιοι Ρώσοι». Η βιομηχανία της είτε υποβαθμίστηκε είτε ενσωματώθηκε σε παγκόσμιες αλυσίδες. Το ανθρώπινο κεφάλαιο συρρικνώθηκε σταδιακά. Συνολικά, η Ρωσία θεωρήθηκε από τους δυτικούς εταίρους ως μια μαρασμένη, αλλά αρκετά προβλέψιμη, δύναμη. Οι περιστασιακές εκρήξεις αγανάκτησής της για τους βομβαρδισμούς της Γιουγκοσλαβίας, τον πόλεμο στο Ιράκ ή τις επαναστάσεις στο μετασοβιετικό χώρο εξομαλύνθηκαν κατά κάποιο τρόπο και δε θεωρήθηκαν μεγάλο πρόβλημα.
Ήταν δυνατό να επικρίνουμε τη Μόσχα για την «κληρονομιά του αυταρχισμού» ή το ιστορικό της για τα ανθρώπινα δικαιώματα, να της κάνουμε περιοδικά διαλέξεις – ανάμεικτα με επαίνους για την πολιτιστική της συγγένεια με τη Δύση, αλλά ταυτόχρονα να ξεκαθαρίσουμε ότι δε θα υπάρξει βαθύτερη ολοκλήρωση. Οι δειλές προσπάθειες Ρώσων επιχειρηματιών να αγοράσουν εταιρείες όπως η Opel ή η Airbus ή να αποκτήσουν περιουσιακά στοιχεία σε άλλους τομείς –με άλλα λόγια, να δημιουργήσουν ελαφρώς πιο ισότιμες και αλληλεξαρτώμενες οικονομικές σχέσεις– απέτυχαν. Στη Μόσχα ειπώθηκε επίσης πολύ ρητά πως οι ανησυχίες της για την στρατιωτική εμπλοκή της Δύσης στον μετασοβιετικό χώρο δεν είχαν καμία νόμιμη βάση και θα αγνοούνταν.
Συνολικά, στα τέλη της δεκαετίας του 2000 και ακόμη και στη δεκαετία του 2010, ήταν δυνατό να μιλήσουμε για έναν αρκετά υψηλό βαθμό βιωσιμότητας της τάξης που είχε καθιερωθεί από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Ωστόσο, το 2022, έγινε τελικά σαφές ότι το «τέλος της ιστορίας» είχε τελειώσει. Ο κόσμος έχει τώρα ξαναρχίσει τη συνηθισμένη του πορεία παγκόσμιας αναταραχής, τον αγώνα για επιβίωση, τον σκληρό ανταγωνισμό και τον ανταγωνισμό.
Προκειμένου να αξιολογηθεί επαρκώς αυτή η νέα φάση, είναι σημαντικό να κατανοήσουμε το νόημα της ιδέας του «τέλους της ιστορίας». Η ταύτισή του με τη γνωστή ιδέα του Φράνσις Φουκουγιάμα παρέχει μόνο μια επιφανειακή κατανόηση. Έχει πολύ βαθύτερες κανονιστικές και πολιτικοφιλοσοφικές ρίζες. Αυτά μπορούν να βρεθούν κυρίως σε δύο μοντερνιστικές πολιτικές θεωρίες – το φιλελευθερισμό και τον σοσιαλισμό. Και τα δύο βασίζονται στην πίστη στην απεριόριστη δύναμη και την κανονιστική αξία του νου. Είναι ο νους που δίνει τη δυνατότητα στον άνθρωπο να πάρει τον έλεγχο των δυνάμεων της φύσης καθώς και – των στοιχειωδών δυνάμεων και των σκοτεινών πλευρών της ανθρώπινης φύσης και κοινωνίας.
Στις ΗΠΑ, ο φιλελευθερισμός και ο ρεαλισμός συνυπάρχουν εδώ και δεκαετίες. Ο πρώτος εκπληρώνει έναν ιδεολογικό και δογματικό ρόλο. Το τελευταίο βρίσκεται κάπως πίσω από μια οθόνη, αντισταθμίζοντας τα ιδεολογικά πρότυπα με πραγματισμό και κοινή λογική. Εξ ου και η συχνά επικρινόμενη αμερικανική «πολιτική διπλών προτύπων».
Στην ΕΣΣΔ, κάτω από τις τσιμεντένιες πλάκες της σοσιαλιστικής πίστης, υπήρχε και η δική της εκδοχή του ρεαλισμού. Δεν ήταν αντανακλαστικό στο βαθμό που θα μπορούσε να είναι στην Αμερική, αλλά αναπτύχθηκε σιωπηρά μεταξύ της ακαδημαϊκής επιστήμης, της διπλωματίας και της νοημοσύνης. Η ύπαρξη αυτού του στρώματος (η εικόνα του αργότερα έγινε ο Evgeny Primakov) επέτρεψε στη Ρωσία να αποκτήσει μάλλον γρήγορα μια πραγματιστική βάση για την εξωτερική της πολιτική μετά από αρκετά χρόνια ιδεαλισμού στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Μέχρι τη δεκαετία του 2000, η ρωσική εξωτερική πολιτική ήταν τελικά σε ρεαλιστικό δρόμο. Σε αντίθεση με τις ΗΠΑ, η Μόσχα δεν είχε ιδεολογική προοπτική και δεν ήθελε να την έχει, έχοντας χορτάσει με τέτοιες εμμονές κατά τη σοβιετική περίοδο. Στις ΗΠΑ και στη Δύση συνολικά, η ιδεολογική συνιστώσα επέζησε, επιβεβαιώνοντας περαιτέρω τη σημασία της στο πλαίσιο της νίκης στον Ψυχρό Πόλεμο.
Ο δυϊσμός ιδεολογίας και πραγματισμού, όμως, έχει τη δική του παγίδα. Είναι πως η ιδεολογία μπορεί να είναι όχι μόνο παραβάν για πραγματιστές ρεαλιστές, αλλά και αντικείμενο πίστης για ένα πλήθος διπλωματών, ακαδημαϊκών, δημοσιογράφων, στρατιωτικών, επιχειρηματιών και άλλων εκπροσώπων της ελίτ της εξωτερικής πολιτικής. Η ιδεολογία είναι ικανή να είναι η ίδια η αυτοσυντηρούμενη αξία που μπορεί να καταστήσει την κοινωνική δράση αξιακή και όχι λογική. Η προσέγγιση της εξωτερικής πολιτικής με όρους εκδημοκρατισμού ή του βαθμού εμπλοκής στην παγκόσμια οικονομία της αγοράς είναι ένα παράδειγμα της επιρροής της ιδεολογίας στην αντίληψη της εξωτερικής πολιτικής και στη διαμόρφωση των στόχων της εξωτερικής πολιτικής. Η προσπάθεια εκδημοκρατισμού του Αφγανιστάν μπορεί να αντιμετωπιστεί με σκεπτικισμό, αλλά στις ΗΠΑ υπήρχε ένας σημαντικός αριθμός ειλικρινών υποστηρικτών της ιδέας.
Τόσο ο δογματισμός της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ όσο και ο ρεαλισμός της αποδείχθηκαν κρίσιμοι για τη σύντομη έννοια του «τέλους της ιστορίας». Αυτό το μείγμα οδήγησε σε μη βιώσιμες πολιτικές όπως η προαναφερθείσα περιπέτεια στο Αφγανιστάν αφενός και αποκλίσεις από τον «κανόνα», που εκφράζεται με διπλά μέτρα και μέτρα και την πιεστική προώθηση συμφερόντων με ευσεβή συνθήματα, από την άλλη. Το πρώτο οδήγησε σε σπατάλη πόρων και διάβρωση της πίστης στην παντοδυναμία του ηγεμόνα (η αφγανική αντίσταση κατάφερε να απαλλαγεί όχι μόνο από την «αναποτελεσματική ΕΣΣΔ», αλλά και από τις «αποτελεσματικές ΗΠΑ» με όλους τους συμμάχους της).
Το δεύτερο ήταν η διάβρωση της εμπιστοσύνης και ο αυξανόμενος σκεπτικισμός από την πλευρά άλλων μεγάλων παραγόντων. Η Ρωσία ήταν η πρώτη και μετά η Κίνα άρχισε να έρχεται σε παρόμοια κατανόηση. Στη Ρωσία, αυτό άρχισε να εμφανίζεται εν μέσω της επέκτασης του ΝΑΤΟ προς τα ανατολικά στο μετασοβιετικό χώρο. Στην Κίνα, αυτό συνέβη αργότερα, όταν ο τότε πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ εξαπέλυσε μια επίθεση με τη μορφή ενός πολέμου εμπορίου και κυρώσεων χωρίς να ανοιγοκλείσει το μάτι. Ωστόσο, η Μόσχα και το Πεκίνο απάντησαν διαφορετικά. Η Ρωσία χτύπησε τη γροθιά της στο τραπέζι το 2014 και στη συνέχεια ανέτρεψε το τραπέζι. Η Κίνα έχει αρχίσει να προετοιμάζεται σκληρά για ένα χειρότερο σενάριο, χωρίς ακόμη να αμφισβητήσει ανοιχτά τις ΗΠΑ. Αλλά ακόμη και αν δεν υπάρξει μια τέτοια πρόκληση, θεωρείται στην Ουάσιγκτον ως πιο επικίνδυνος μακροπρόθεσμος αντίπαλος από τη Ρωσία.
Το 2022, τα απομεινάρια της εποχής του «τέλους της ιστορίας» έγιναν τελικά παρελθόν. Ωστόσο, ούτε στον Ψυχρό Πόλεμο υπήρξε επιστροφή. Η ρωσική πολιτική ενδιαφέρεται κυρίως για συμφέροντα ασφαλείας. Δεν προέρχεται από την ιδεολογία, αν και περιλαμβάνει στοιχεία της ταυτότητας του «ρωσικού κόσμου», καθώς και ιστορικά κίνητρα για την αντίθεση στο ναζισμό. Η Ρωσία δεν προσφέρει μια παγκόσμια ιδεολογική εναλλακτική λύση συγκρίσιμη με το φιλελευθερισμό – ούτε η Κίνα έχει λάβει ακόμη τέτοιες πρωτοβουλίες.
Το τέλος του «τέλους της ιστορίας» είναι αξιοσημείωτο για πολλές άλλες λεπτομέρειες. Πρώτον, μια μεγάλη δύναμη κινδύνευσε να εγκαταλείψει τα οφέλη του «παγκόσμιου κόσμου» εν μία νυκτί. Οι ιστορικοί θα διαφωνήσουν για το αν η Μόσχα περίμενε τόσο σκληρές κυρώσεις και την αποχώρηση εκατοντάδων ξένων εταιρειών τόσο γρήγορα. Ωστόσο, είναι σαφές πως η Ρωσία προσαρμόζεται δυναμικά στη νέα πραγματικότητα και δε βιάζεται να επιστρέψει στην παγκοσμιοποίηση με επίκεντρο τις ΗΠΑ.
Δεύτερον, οι δυτικές χώρες έχουν ξεκινήσει μια πολύ σκληρή «εκκαθάριση» ρωσικών περιουσιακών στοιχείων στο εξωτερικό. Εν μία νυκτί, οι δικαιοδοσίες τους έπαψαν να είναι «ασφαλείς παράδεισοι» όπου τηρείται το «κράτος δικαίου». Τώρα η πολιτική είναι αυτή που παίρνει τις αποφάσεις και η Ρωσία είναι το μόνο λιμάνι στο οποίο οι πολίτες της μπορούν να επιστρέψουν σε σχετική ειρήνη. Τα στερεότυπα για την «σταθερότητα και ασφάλεια» της Δύσης καταρρέουν. Φυσικά, είναι απίθανο να ξεκινήσουν μια παρόμοια εκκαθάριση άλλων περιουσιακών στοιχείων εκεί. Αλλά κοιτάζοντας τους Ρώσους, οι εξωτερικοί επενδυτές αναρωτιούνται εάν πρέπει να αντισταθμίσουν τους κινδύνους τους.
Τρίτον, αποδείχθηκε πως στη Δύση, ενδέχεται να αντιμετωπίσουν όχι μόνο αφαίρεση περιουσιακών στοιχείων, αλλά και άμεσες διακρίσεις για λόγους εθνικότητας. Χιλιάδες Ρώσοι που «φεύγουν» από το «αιματοβαμμένο καθεστώς» αντιμετώπισαν ξαφνικά την απόρριψη και την περιφρόνηση. Άλλοι προσπαθούν να αποδείξουν ότι είναι ακόμη μεγαλύτεροι «ρωσόφοβοι» από τους οικοδεσπότες εταίρους τους τρέχουν μπροστά από το τρένο της αντιρωσικής προπαγάνδας. Ωστόσο, αυτό δεν εγγυάται πως οι επίμονοι δογματιστές θα τους αγκαλιάσουν.
Η σύγκρουση μεταξύ Ρωσίας και Δύσης είναι πιθανό να διαρκέσει για δεκαετίες, ανεξάρτητα από το πώς θα τελειώσει η σύγκρουση στην Ουκρανία. Στην Ευρώπη, η Ρωσία θα παίξει το ρόλο της Βόρειας Κορέας, ενώ θα διαθέτει πολύ μεγαλύτερες δυνατότητες. Το αν η Ουκρανία έχει τη δύναμη, τη θέληση και τους πόρους να γίνει ευρωπαϊκή Νότια Κορέα είναι ένα μεγάλο ερώτημα. Η σύγκρουση μεταξύ Ρωσίας και Δύσης θα οδηγήσει σε ενίσχυση του ρόλου της Κίνας ως εναλλακτικού χρηματοοικονομικού κέντρου και πηγής εκσυγχρονισμού. Μια ισχυρότερη Κίνα μόνο θα επιταχύνει τον ανταγωνισμό της με τις ΗΠΑ και τους συμμάχους τους. Το «τέλος της ιστορίας» τελείωσε με την επιστροφή στη συνηθισμένη του πορεία.
Ένα από αυτά είναι η κατάρρευση της παγκόσμιας τάξης ως αποτέλεσμα μεγάλης κλίμακας συγκρούσεων μεταξύ κέντρων εξουσίας. Μένει να δούμε αν ο επόμενος κύκλος δε θα είναι ο τελευταίος για την ανθρωπότητα, δεδομένων των κινδύνων μιας ανοιχτής στρατιωτικής σύγκρουσης μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων με επακόλουθη κλιμάκωση σε πυρηνική σύγκρουση πλήρους κλίμακας.