 |
| RIA/Sergey Guneev |
Ο θάνατος του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ προκάλεσε έξαρση των συζητήσεων για την πολιτική κληρονομιά του μοναδικού προέδρου της ΕΣΣΔ.
Ivan Timofeev, Διευθυντής Προγράμματος Valdai Club - RT.com / Παρουσίαση Freepen.gr
Όπως ήταν αναμενόμενο, οι απόψεις διίστανται. Τα αρνητικά σχόλια επικεντρώθηκαν στη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, οι συνέπειες της οποίας εξακολουθούν να μας επηρεάζουν, για παράδειγμα, στη σύγκρουση με την Ουκρανία.
Ωστόσο, οι θετικές εκτιμήσεις έδωσαν έμφαση στον πρωτοφανή εκδημοκρατισμό, την έναρξη της μετάβασης στην οικονομία της αγοράς, τη σημαντική μείωση του κινδύνου σύγκρουσης με τη Δύση και την παγκόσμια ολοκλήρωση.
Για κάποιους, ο Γκορμπατσόφ ήταν σύμβολο της κατάρρευσης μιας υπερδύναμης, ενώ για άλλους ήταν ένας μεταρρυθμιστής, που άνοιξε το δρόμο προς την απελευθέρωση και την ελευθερία. Σε αντίθεση με την πλειοψηφία των σοβιετικών και προεπαναστατικών Ρώσων ηγετών, που πέθαναν είτε στην εξουσία είτε ως αποτέλεσμα της απώλειας της, ο Γκορμπατσόφ έζησε μια μακρά και άνετη ζωή αφότου άφησε τη θέση του. Ωστόσο, εξακολουθεί να παραμένει ίσως η πιο τραγική φιγούρα μεταξύ των προσωπικοτήτων στη Μόσχα ή την Αγία Πετρούπολη. Ένας δυναμικός ενορχηστρωτής των μεταρρυθμίσεων που είχαν καθυστερήσει πολύ, έχασε τελικά τον έλεγχο πάνω τους και δεν κατάφερε να αποτρέψει μια γρήγορη και αναπόφευκτη καταστροφή.
Όταν μελετούν την εμπειρία της ηγεσίας του Γκορμπατσόφ, οι άνθρωποι μπαίνουν στον πειρασμό να προτείνουν τι θα έκαναν διαφορετικά. Είναι βέβαιοι ότι δε θα είχαν αφήσει τη χώρα να καταρρεύσει ή πως θα είχαν πραγματοποιήσει μεταρρυθμίσεις με μια πιο σκληρή, πιο σκληροπυρηνική προσέγγιση.
Δεδομένου αυτού του τρόπου σκέψης, η διακυβέρνηση μιας χώρας μπορεί να παρομοιαστεί με ένα είδος παιχνιδιού υπολογιστή – κάτι σαν μια στρατηγική βήμα προς βήμα ή ακόμα και ένα παζλ σε πραγματικό χρόνο. Εδώ είναι ένας στόχος και ιδού ο επόμενος. Εδώ έχουμε πρώτες ύλες, εργοστάσια, τρόφιμα και πληθυσμό. Εδώ είναι οι αντίπαλοί μας, υπάρχουν και οι σύμμαχοί μας. Μπορείτε να εισαγάγετε έναν κωδικό εξαπάτησης και να λάβετε μια ατελείωτη προσφορά χρημάτων και πόρων. Μπορείτε επίσης να αποθηκεύσετε το παιχνίδι σε ένα σταυροδρόμι και στη συνέχεια να το επαναλάβετε σε περίπτωση αποτυχίας. Τέλος, μπορείτε να το βάλετε σε παύση, να κάνετε ένα διάλειμμα ή απλά να το ξεχάσετε. Λίγοι παίκτες μπορούν να διατηρήσουν την αρχική τους στρατηγική με μια κίνηση χωρίς να την αποθηκεύσουν κάποια στιγμή ή να χρησιμοποιήσουν άλλα κόλπα.
Όμως η πολιτική δεν είναι παιχνίδι στον υπολογιστή. Ο Γκορμπατσόφ ήταν προορισμένος να αναλάβει κάτι που δεν ήταν ευχάριστη αποστολή. Αυστηρά μιλώντας, έπρεπε να πληρώσει τους λογαριασμούς και τα δάνεια που είχαν συσσωρευτεί σε τεράστια ποσά από την αρχή της διακυβέρνησής του. Η ανάγκη για αλλαγή ήταν προφανής ακόμη και στους σκληροπυρηνικούς συντηρητικούς. Η Σοβιετική Ένωση δεν ήταν πλέον σε θέση να πραγματοποιήσει έναν εκσυγχρονισμό που θύμιζε τα επιτεύγματα του Στάλιν τη δεκαετία του 1930. Η χώρα δεν είχε τη δημογραφική ισχύ, ούτε μπορούσε να χρησιμοποιήσει τρόμο και αντίποινα όπως πριν, ούτε και πάλι υπήρχε συγκρίσιμο επίπεδο εξωτερικών απειλών.
Υπήρξε μια αποτυχημένη προσπάθεια απελευθέρωσης της κοινωνίας τη δεκαετία του 1960. Στη συνέχεια, κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης του Λεονίντ Μπρέζνιεφ, η χώρα έπεσε σε μια ευδαιμονική σταθερότητα. Οι σύγχρονοι εξακολουθούν να θυμούνται αυτή την περίοδο με νοσταλγία, ειδικά μετά το σοκ της δεκαετίας του 1990. Αλλά αυτή η σταθερότητα είχε ένα τίμημα – την παραίτηση από διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις στην οικονομία και στο πολιτικό σύστημα, η οποία ήταν γεμάτη με τον κίνδυνο να χαθεί ο έλεγχος της κατάστασης.
Μέχρι το 1985, η Σοβιετική Ένωση αντιμετώπιζε πολλές θεμελιώδεις προκλήσεις ταυτόχρονα. Παρά τα τεράστια επιστημονικά και τεχνολογικά της επιτεύγματα, η οικονομία παρέμενε στάσιμη και εξαρτιόταν όλο και περισσότερο από την εξαγωγή φυσικών πόρων. Η διοικητική αποτελεσματικότητα ήταν σε ραγδαία πτώση. Εκφυλιζόταν σε κακοδιαχείριση, μεγάλες ελλείψεις σε όλα και υστερούσε όλο και περισσότερο σε σχέση με τη Δύση.
Οι προσπάθειες ενίσχυσης της οικονομίας μέσω διοικητικών στρατηγικών – από τη σύλληψη αδρανών μέχρι τη χρήση της δωρεάν εργασίας των στρατευσίμων και των μελών της Νεαρής Κομμουνιστικής Ένωσης – απέτυχαν να παράγουν τα επιθυμητά αποτελέσματα. Το πολιτικό σύστημα άρχισε να κυριαρχείται από άλλοτε σκληρούς ηγέτες, που γίνονταν ηλικιωμένοι. Πίσω τους στεκόταν ένας εξωτερικά κομφορμιστικός αλλά όλο και πιο διεφθαρμένος κρατικός και κομματικός μηχανισμός. Η κοινωνία διαβρωνόταν από τον κυνισμό, έναν συνδυασμό προσποιημένης πίστης και άτυπου μηδενισμού, περιεκτικού αλκοολισμού και καθολικής κλοπής. Το χάσμα μεταξύ του αληθινού μεγαλείου των εθνικών επιτευγμάτων και της παρακμής της χώρας στην καθημερινή ζωή ήταν ιλιγγιώδες. Η κατάσταση επιδεινώθηκε από τον Ψυχρό Πόλεμο, τις τεράστιες αμυντικές δαπάνες και την υποστήριξη των freeloaders σε όλο τον κόσμο, που είπαν τα σωστά λόγια αλλά πρόδωσαν την ΕΣΣΔ με την πρώτη ευκαιρία.
Τι θα μπορούσε να γίνει για αυτά τα αμέτρητα προβλήματα; Πώς θα μπορούσαν να είναι σίγουροι ότι η αποφασιστικότητά τους δε θα βυθιζόταν κάτω από το βάρος μιας αδιάφορης γραφειοκρατίας; Πώς θα μπορούσαν να αποτρέψουν την υπερθέρμανση του συστήματος και να τους κάνει να χάσουν τον έλεγχο της εγχώριας κατάστασης;
Δεν είναι εύκολο να απαντήσεις σε αυτές τις ερωτήσεις ακόμη και τώρα, γνωρίζοντας τι έχει συμβεί. Εάν ήταν δυνατόν σήμερα να ξαναρχίσουμε αυτή την εποχή ως αποθηκευμένο παιχνίδι, θα μπορούσαμε να το επαναλάβουμε με επιτυχία; Και πώς πρέπει να αναπαραχθεί; Με άλλον έναν γύρο στασιμότητας; Με την έναρξη ενός αυταρχικού εκσυγχρονισμού; Καταφεύγοντας σε αντίποινα; Ή ξεκινώντας ξανά έναν ασυμβίβαστο εκδημοκρατισμό;
Και, μια ακόμη ερώτηση: Με ποιες δυνάμεις ή άτομα πρέπει να ξαναπαίξουμε αυτό το αποθηκευμένο παιχνίδι; Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε μόνο τους ανθρώπους που έζησαν εκείνη την εποχή, με τις περιορισμένες δυνατότητές τους και τη δική τους εικόνα για τον κόσμο. Αυτό ισχύει για τον ίδιο τον Γκορμπατσόφ, προϊόν αυτού ακριβώς του συστήματος. Ήταν ένας υποδειγματικός ήρωας, ένας αυτοδημιούργητος άνθρωπος από κατώτερο κοινωνικό στρώμα. Ανέβηκε τα σκαλιά της εξουσίας από τις επαρχίες.
Η πραγματικότητα είναι ότι η χώρα έπρεπε να μεταρρυθμιστεί χρησιμοποιώντας τις δικές της δυνατότητες, με όλα τα συσσωρευμένα έλκη και ασθένειες.
Φαινόταν προφανές να ξεκινήσουμε με την οικονομία χωρίς να αγγίξουμε αρχικά τα πολιτικά θεμέλια. Εξίσου σωστή φαινόταν και η προσπάθεια να μειωθεί το βάρος της αντιπαράθεσης με τη Δύση σε ελεγχόμενο τρόπο. Στην τελική καταμέτρηση, το glasnost (ανοιχτότητα) και η ριζική ανακίνηση του κομματικού μηχανισμού φάνταζαν επίσης προφανής πρόταση. Διαφορετικά, οι μεταρρυθμίσεις θα είχαν μετατραπεί σε μια φούσκα που σηκώθηκε και στη συνέχεια έσκασε στην επιφάνεια του νερού ενός βάλτου, επιστρέφοντας τη χώρα στη σάπια και ολέθρια ηρεμία της. Έτσι έσβησαν οι πυρετώδεις και κακοσχεδιασμένες μεταρρυθμίσεις του Χρουστσόφ.
Κατά πάσα πιθανότητα, αρκετοί παράγοντες συνέβαλαν στην απώλεια του ελέγχου της κατάστασης. Αρχικά, ο Γκορμπατσόφ έπεσε όμηρος του δικού του ανθρωπισμού, της απροθυμίας του να χρησιμοποιήσει αντίποινα και της τάσης να αναζητά συμβιβασμούς. Έχοντας συνειδητοποιήσει αυτό, μια σειρά από διαφορετικούς παίκτες άρχισαν να δοκιμάζουν τις δυνάμεις του. Ήταν δυνατόν να προωθηθεί η ιδέα ενός «κοινού ευρωπαϊκού σπιτιού» συντρίβοντας βάναυσα τα αναδυόμενα αντιπολιτευτικά κινήματα στο σοσιαλιστικό στρατόπεδο; Θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν βία για να καταστείλουν τη Βουδαπέστη, την Πράγα ή τη Βαρσοβία; Ήταν δυνατόν να απαντήσουμε με τανκς στην πτώση του Τείχους του Βερολίνου; Αυτό θα μπορούσε να γίνει, φυσικά. Αλλά ήταν επίσης πιθανό πως τέτοιες ενέργειες θα είχαν απλώς επισπεύσει την αυτοκαταστροφή του συστήματος. Η δοκιμή των κόκκινων γραμμών γινόταν σταδιακά πιο αποφασιστική.
Υπήρξε ταραχή στο Βίλνιους. Χρησιμοποιήθηκε βία, αλλά ένας ανεμοστρόβιλος διαμαρτυριών δεν μπορούσε να σταματήσει χωρίς μεγάλη αιματοχυσία. Οι εθνοτικές συγκρούσεις άρχισαν να φουντώνουν, η μία μετά την άλλη, στον Νότιο Καύκασο. Έσκαγαν βράσεις στην Κεντρική Ασία. Η Ουκρανία οδήγησε προς την ανεξαρτησία, με την νομενκλατούρα της να συνειδητοποιεί όλο και περισσότερο την ευκαιρία να πάρει την εξουσία στα χέρια της. Τελικά, η ίδια η RSFSR (Ρωσική Σοβιετική Ομοσπονδιακή Σοσιαλιστική Δημοκρατία) ήρθε να ηγηθεί της διαδικασίας αποσύνθεσης. Ο Μπόρις Γέλτσιν ήταν πολύ επιδέξιος στην εκμετάλλευση της απροθυμίας του Γκορμπατσόφ να χρησιμοποιήσει βία. Αργότερα, ο ίδιος ο Γέλτσιν δεν ντράπηκε να πυροβολήσει το κτίριο του κοινοβουλίου, να στείλει στρατεύματα στην επαναστατημένη Τσετσενία ή να δημιουργήσει μια υπερπροεδρική δημοκρατία. Είναι πιθανό ότι με αυτόν τον τρόπο, ο Γέλτσιν κατάφερε να σταματήσει τη διάλυση της ίδιας της Ρωσίας. Όμως η Σοβιετική Ένωση και η πολιτική της δομή κατέρρευσαν εν μία νυκτί, με ιστορικά πρότυπα. Δεν την έσωσαν η νομενκλατούρα, οι μυστικές υπηρεσίες, ο στρατός πολλών εκατομμυρίων ανθρώπων ή ένα από τα μεγαλύτερα πολιτικά κόμματα του κόσμου.
Μια πολύ βαθύτερη παραμέληση των οικονομικών και διοικητικών προβλημάτων και κάθε ευκαιρία για μεταρρύθμιση ήταν ένας άλλος παράγοντας για τη διάλυση της ΕΣΣΔ. Ο άτυπος τομέας και η διαφθορά από πάνω προς τα κάτω παρενέβαιναν στην υλοποίηση οποιωνδήποτε επίσημων σχεδίων. Θεωρούνταν μόνο ως μαγαζί που μιλάει και δημαγωγία, μίμηση πραγματικής δραστηριότητας και ευκαιρία για άρμεγμα του προϋπολογισμού. Όλοι οι δαίμονες της δεκαετίας του 1990 –με τη μορφή μιας οικονομίας πρώτων υλών, της διαφθοράς και της ανεξέλεγκτης ανομίας– είχαν σιγά-σιγά δημιουργηθεί για αρκετές δεκαετίες και τελικά ζυμώθηκαν στα μέσα της δεκαετίας του 1980. Οι απαρχές μιας οικονομίας της αγοράς και της δημοκρατίας έδωσαν στις διεφθαρμένες ελίτ την ευκαιρία να ιδιωτικοποιήσουν την εξουσία και τα προνόμιά τους. Έγιναν οι κύριοι ωφελούμενοι από τη διάλυση της ΕΣΣΔ.
Ο Γκορμπατσόφ έτυχε να βρίσκεται στο χειρότερο σταυροδρόμι προκλήσεων και απειλών στη διαδικασία της ιστορικής αλλαγής στη Ρωσία. Σε αντίθεση με τον Τσάρο Νικόλαο Β', που φοβόταν τις πολιτικές μεταρρυθμίσεις, προσκολλήθηκε σε παλιούς τρόπους, αποξενώθηκε από τους ανθρώπους και που μπλέχτηκε σε ατυχείς πολέμους, ο Γκορμπατσόφ ξεκίνησε ο ίδιος τις μεταρρυθμίσεις και ήταν άνευ προηγουμένου κοντά στο λαό. Προσπάθησε να τελειώσει τους πολέμους και να αναπτύξει σχέσεις με τον έξω κόσμο. Έχασε όμως τη χώρα, για την οποία θα κατηγορούνταν για πολλά χρόνια. Ωστόσο, απέφυγε την αιματοχυσία, εκείνη την εποχή, που θα ήταν συγκρίσιμη με τα γεγονότα στη Γιουγκοσλαβία τη δεκαετία του 1990 ή με τον Εμφύλιο στη Ρωσία στις αρχές του 20ού αιώνα. Η κοινωνία μας σπάνια είχε μια τόσο βαθιά ανάσα όσο κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης του Γκορμπατσόφ. Όμως η Ρωσία δε γνώρισε ποτέ τόσο βαθιά παρακμή, παρά τους τεράστιους πόρους της.
Οι νέες γενιές δεν πρέπει να ξεχάσουν το ρεκόρ του Γκορμπατσόφ. Από τη μία πλευρά, πρέπει να έχουν συνείδηση των κινδύνων της συντριπτικής διαφθοράς, του χάσματος μεταξύ της κοινωνίας και των εξουσιών και της πλήρους προσομοίωσης. Από την άλλη, δεν πρέπει να ξεχνούν τις καταχρήσεις της μεταρρύθμισης, την υπερβολική εμπιστοσύνη και την έλλειψη σκληρότητας, όταν χρειάζεται.
Ο Γκορμπατσόφ είναι μέρος της ιστορίας μας, σύμβολο μιας μεγάλης καμπής, που μας άφησε σημαντικά μαθήματα. Η ικανότητά μας να τα καταλάβουμε θα καθορίσει σε μεγάλο βαθμό το μέλλον της Ρωσίας, η οποία έχει πολλές δοκιμασίες μπροστά.
