Το 1918, καταληκτικό έτος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, έλαβαν χώρα αποφασιστικές επιχειρήσεις σε όλα τα μέτωπα, δίνοντας το χρίσμα της νίκης στις δυνάμεις της Αντάντ. Τη χρονιά εκείνη αναδείχθηκε σε μείζονος σημασίας και το Μακεδονικό Μέτωπο, όπου οι συμμαχικές επιτυχίες εναντίον των γερμανο-βουλγαρικών τμημάτων σήμαναν την απαρχή της κατάρρευσης των Κεντρικών Δυνάμεων. Η εμπλοκή της Ελλάδας στις επιχειρήσεις του 1918 αποτέλεσε κομβικό σημείο των εξελίξεων στο Βαλκανικό Θέατρο Επιχειρήσεων. Την άνοιξη εκείνης της χρονιάς, η κατάληψη του υψώματος Σκρα ντι Λέγκεν, από το Σώμα Στρατού Εθνικής Άμυνας, άνοιξε τον δρόμο για την τελική επικράτηση των συμμαχικών στρατευμάτων, λίγους μήνες αργότερα.
Από: defence-point.gr
Η αμυντική οργάνωση της Στρατιάς Ανατολής
Στα τέλη του 1917, οι συνθήκες στο Μακεδονικό Μέτωπο δεν ευνοούσαν τη σχεδίαση επιθετικών ενεργειών από την Ανώτατη Συμμαχική Διοίκηση. Πιθανή ενίσχυση των Κεντρικών Δυνάμεων, με μονάδες από το Ρωσικό Μέτωπο, αλλά και ο δυσχερέστατος ανεφοδιασμός της Στρατιάς Ανατολής υποχρέωναν τα στρατεύματά της να τηρήσουν αμυντική στάση. Αποστολή της Συμμαχικής Στρατιάς, την αρχιστρατηγία της οποίας είχε αναλάβει από τον Δεκέμβριο 1917 ο Στρατηγός Adolphe Guillaumat, ήταν, κατά κύριο λόγο, η αποτροπή της κατάληψης της Ελλάδας.
Παράλληλα, ανατέθηκε στον νέο αρχιστράτηγο η προπαρασκευή του Ελληνικού Στρατού, προκειμένου να συμμετάσχει στις επιχειρήσεις του μετώπου του Στρυμόνα. Τον Φεβρουάριο του 1918, η διάταξη των συμμαχικών δυνάμεων στο Βαλκανικό Θέατρο Επιχειρήσεων ήταν η ακόλουθη:
Στο αριστερό, από τον Άψο ποταμό μέχρι τον ανατολικό βραχίονα του Εριγώνα ποταμού, είχε αναπτυχθεί η Γαλλική Στρατιά Ανατολής (μείον η 1η Ομάδα Μεραρχιών), δύναμης 159.835 ανδρών, υπό τη διοίκηση του Στρατηγού Henrys. Στο κέντρο, από τον Εριγώνα μέχρι το χ. Ενώτια (Νότια), βρισκόταν ο Σερβικός Στρατός, δύναμης 143.143 ανδρών, υπό τον Στρατηγό Boyovich. Από το χ. Ενώτια μέχρι τη λίμνη Αρτζάν εκτεινόταν η ζώνη ενεργείας της 1ης Ομάδας Μεραρχιών, συνολικής δύναμης 74.378 ανδρών, υπό τον Στρατηγό Gérôme.
Σ’ αυτήν υπαγόταν και το Σώμα Στρατού Εθνικής Άμυνας (δυτικός τομέας), υπό τον Αντιστράτηγο Εμμανουήλ Ζυμβρακάκη. Τέλος, στο δεξιό, από τη λίμνη Αρτζάν μέχρι τον κόλπο του Ορφανού στο Αιγαίο Πέλαγος, είχε αναπτυχθεί η Βρετανική Στρατιά, υπό τον Στρατηγό Milne, με 97.463 άνδρες. Στη δύναμή της ανήκε και η ελληνική I Μεραρχία Πεζικού με 9.000 άνδρες.
Στις αρχές Απριλίου 1918, η Στρατιά Ανατολής, έχοντας ολοκληρώσει την αμυντική της οργάνωση, ενισχυμένη σε πυροβολικό και αεροπορία, και σε αναμονή της άφιξης και των υπόλοιπων ελληνικών δυνάμεων, ήταν πλέον σε θέση όχι μόνο να αποκρούσει κάθε εχθρική ενέργεια αλλά και να αναλάβει επιθετικές επιχειρήσεις, τοπικού χαρακτήρα, με στόχο τη βελτίωση του μετώπου, την παρενόχληση του εχθρού, την αγκίστρωση δυνάμεων και την εμπλοκή των εφεδρειών του.
Η σημαντικότερη από τις συμμαχικές επιθετικές ενέργειες στο Μακεδονικό Μέτωπο, την άνοιξη του 1918, ήταν εκείνη της κατάληψης του Σκρα ντι Λέγκεν. Στην επιχείρηση πρωταγωνίστησαν και διακρίθηκαν τα τμήματα του Σώματος Στρατού Εθνικής Άμυνας, επιτυγχάνοντας τη μεγαλύτερη νίκη του Ελληνικού Στρατού στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η μάχη του Σκρα. Σχέδια και προπαρασκευή
Στις 22 Μαρτίου/4 Απριλίου 1918, η 1η Ομάδα Μεραρχιών του Στρατηγού Gérôme κλήθηκε από τον Αρχιστράτηγο Guillaumat να εκτελέσει ευρείας κλίμακας επίθεση στη ζώνη ενεργείας της, με σκοπό την αγκίστρωση των εχθρικών δυνάμεων στο Μακεδονικό Μέτωπο. Την περίοδο εκείνη, το Σώμα Στρατού Εθνικής Άμυνας διέθετε στην πρώτη γραμμή τη Μεραρχία Αρχιπελάγους, υπό τον Υποστράτηγο Δημήτριο Ιωάννου.
Η Μεραρχία, με τα 5ο και 6ο Συντάγματα Αρχιπελάγους και το 1ο Σύνταγμα Σερρών, κατείχε τον υποτομέα Λειβαδίου. Στο δεξιό της, η Μεραρχία Κρήτης (7ο και 8ο Συντάγματα Κρητών και 29ο Σύνταγμα Πεζικού), με διοικητή τον Υποστράτηγο Παναγιώτη Σπηλιάδη, κατείχε τον υποτομέα Λούμνιτσας (Σκρα).
Λίγες ημέρες αργότερα, στις 5/18 Απριλίου προωθήθηκε στην πρώτη γραμμή, δυτικά της Μεραρχίας Αρχιπελάγους, και η Μεραρχία Σερρών (2ο και 3ο Συντάγματα Σερρών), με διοικητή τον Υποστράτηγο Επαμεινώνδα Ζυμβρακάκη, αναλαμβάνοντας τον υποτομέα Όσσιανης (Αρχαγγέλου). Συνολικά το ελληνικό Σώμα Στρατού διέθετε 24 τάγματα Πεζικού και 44 πυροβόλα, συνολικής δύναμης 53.740 ανδρών. Έναντι της 1ης Ομάδας Μεραρχιών βρισκόταν η 5η Μεραρχία της βουλγαρικής I Στρατιάς με 6 συντάγματα, 140 πυροβόλα και εφεδρεία. Επιπλέον, ένα σύνταγμα της βουλγαρικής 3ης Μεραρχίας αντιμετώπιζε το αριστερό του Σώματος Στρατού Εθνικής Άμυνας.
Αντικειμενικός σκοπός της επιχείρησης ορίστηκε η κατάληψη του υψώματος Σκρα ντι Λέγκεν (ύψ. 1097), μια ισχυρά οργανωμένη θέση της εχθρικής διάταξης, σε έδαφος που δέσποζε της περιοχής. Συγκεκριμένα, το συγκρότημα υψωμάτων Σκρα ντι Λέγκεν, στον τομέα της Χούμας, δυτικά του Αξιού, αποτελούσε απότομη και βραχώδη εξέχουσα του βουλγαρικού μετώπου και παρατηρητήριο μεγάλης σημασίας. Ήταν ισχυρότατη αμυντική τοποθεσία, φυσικά οχυρή και επανδρωμένη με δύο συντάγματα (και άλλα τρία σε εφεδρεία).
Παράλληλα, διέθετε πλήθος πολυβολείων, στεγάστρων και παρατηρητηρίων από οπλισμένο σκυρόδεμα, καθώς και πυκνό δίκτυο ορυγμάτων και συρματοπλεγμάτων. Επιπλέον, τα συμμαχικά παρατηρητήρια στο όρος Πάικο παρείχαν άριστη θέα προς τις βουλγαρικές οργανώσεις, ενώ η διαμόρφωση του εδάφους (απόκρημνες χαράδρες) επέτρεπε την ανάπτυξη και κάλυψη πολλών συμμαχικών πυροβολαρχιών, καθώς και την συγκέντρωση των πυρών τους στην περιορισμένης έκτασης εξέχουσα του Σκρα.
Η απόφαση του Αρχιστρατήγου για την επίθεση κατά του υψώματος Σκρα υπαγορεύτηκε από την ανάγκη να βελτιωθεί η διάταξη των ελληνικών στρατευμάτων. Παράλληλα, η κατάληψη μιας τόσο ισχυρά οργανωμένης περιοχής, αφενός θα εξύψωνε το ηθικό ολόκληρου του Ελληνικού Στρατού, αφετέρου θα πιστοποιούσε τη μαχητική ισχύ του και, συνεπώς, την αξιοποίησή του, ενόψει των επικείμενων μεγάλων επιχειρήσεων που θα διεξάγονταν στο Μακεδονικό Μέτωπο.
Στις 2/15 Απριλίου ο Αρχιστράτηγος Guillaumat ενέκρινε καταρχήν το σχέδιο επίθεσης του Στρατηγού Gérôme. Ακολούθως, στις 7/20 Μαΐου 1918, ο Διοικητής της 1ης Ομάδας Μεραρχιών εξέδωσε, τη διαταγή επιθέσεως, η οποία καθόριζε τις αποστολές των τμημάτων. Συγκεκριμένα, το Σώμα Στρατού Εθνικής Άμυνας είχε ως αποστολή την κατάληψη του ορεινού όγκου Σκρα ντι Λέγκεν μέχρι και τη γραμμή Τουμουλούς-Σερφ Βολάν σε βάθος περίπου 1.500 μέτρων, καθώς και ολόκληρης της προκεχωρημένης βουλγαρικής γραμμής, βορειοανατολικά του χωριού Λούμνιτσα.
Η κύρια επίθεση θα διεξαγόταν από τη Μεραρχία Αρχιπελάγους και θα συνδυαζόταν με δευτερεύουσες ενέργειες των μεραρχιών Κρήτης και Σερρών. Παράλληλα, η γαλλική 122α Μεραρχία θα διενεργούσε επίδειξη πυρός, ενώ σερβικά και βρετανικά τμήματα θα προέβαιναν στους προβλεπόμενους αντιπερισπασμούς.
Στις 13/26 Μαΐου, ο διοικητής της Μεραρχίας Αρχιπελάγους Υποστράτηγος Ιωάννου εξέδωσε την υπ’ αριθ. 110 διαταγή επιχειρήσεων, σύμφωνα με την οποία την κύρια προσπάθεια αναλάμβαναν το 1ο Σύνταγμα Σερρών, τα 5ο και 6ο Αρχιπελάγους και η Διλοχία Μηχανικού της Μεραρχίας. Μαζί τους δύο ουλαμοί πυροβόλων Πεζικού των 37 χιλ. (του 1ου Συντάγματος Αφρικανών και του γαλλικού 45ου Συντάγματος Πεζικού) και ένας γαλλικός λόχος Φλογοβόλων.
Έναρξη της μάχης – Επίθεση Μεραρχίας Αρχιπελάγους
Ημέρα έναρξης της επίθεσης κατά του υψώματος Σκρα ορίστηκε η 17η/30ή Μαΐου. Την παραμονή της επιθέσεως (16/29 Μαΐου 1918) άρχισε η προπαρασκευή πυροβολικού, η οποία συνεχίστηκε με επιτυχία και στη διάρκεια της νύχτας με βολές παρενοχλήσεως και καταστροφής, παρά τις δυσμενείς ατμοσφαιρικές συνθήκες που επικρατούσαν. Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή στρατιώτη που συμμετείχε στη μάχη: […] μίαν πρωίαν, την παραμονήν της μάχης που έγινε στις 17-5-1918, ήρχισεν ο βομβαρδισμός των βουλγαρικών χαρακωμάτων διά να τα καταστρέψουν. Επί 24 ώρας εβομβαρδίζοντο τα εχθρικά χαρακώματα. Τα βουνά εσείοντο εκ βάθρων. Είχα μίαν πετσέταν κρεμασμένην εις το αμπρί και εκινείτο ωσάν εκκρεμές ωρολογίου από τις κανονιές. Τα αυτιά μας τα είχαμε βουλωμένα.
Την ίδια ημέρα, έλαβαν χώρα επιθετικά εγχειρήματα δυτικά της Δοϊράνης από τα βρετανικά στρατεύματα και στο Ντομπροπόλιε από τα σερβικά, ενώ καταδρομική ενέργεια αποσπάσματος της γαλλικής 122ας Μεραρχίας στην Ειδομένη δεν σημείωσε επιτυχία. Στις 0455 της 17ης/30ής Μαΐου, έπειτα από βραχεία αλλά σφοδρή προπαρασκευή του πυροβολικού, το πεζικό της Μεραρχίας Αρχιπελάγους εξόρμησε προς τις εχθρικές θέσεις, με στόχο την κατάληψη των αντικειμενικών σκοπών. Η ισχυρή αμυντική οργάνωση του αντιπάλου, το απόκρημνο έδαφος, καθώς και η απόσταση μεταξύ των διαδοχικών γραμμών άμυνας κατέστησαν την επιχείρηση εξαιρετικά δυσχερή.
Στο κέντρο η Μεραρχία Αρχιπελάγους επιτέθηκε και με τα τρία συντάγματά της στην πρώτη γραμμή, ακολουθώντας τον κινητό φραγμό του πυροβολικού. Στο δυτικό άκρο, το 5ο Σύνταγμα Αρχιπελάγους κατέλαβε διαδοχικά τα υψώματα Σκρα ντι Λέγκεν, Μπαστιόν ντι Σεγ, Τουμουλούς και Κρουπ ντι Τουμουλούς. Στο κέντρο, το 1ο Σύνταγμα Σερρών, κατά την εξόρμησή του, δέχθηκε σφοδρά εχθρικά πυρά και υπέστη σοβαρές απώλειες. Παρά ταύτα, καταλήφθηκαν διαδοχικά οι εχθρικές θέσεις μέχρι τη γραμμή Μπαστιόν Ουέστ-Τρανσέ Μπρύνε, οι αντικειμενικοί σκοποί νοτίως του Μπαστιόν ντι Σεγ και, τέλος, το ύψωμα 1036 (Πιτόν Ντενυντέ).
Στα δεξιά, η επίθεση του 6ου Συντάγματος είχε ως αποτέλεσμα την κατάληψη της χαράδρας νοτίως του Πιτόν Ντενυντέ, καθώς και ολόκληρης της γραμμής Σερφ Βολάν – Τριάνγκλ-Κουντ 1 – Τετ ντε Σιέν. Η Μεραρχία Αρχιπελάγους συνέλαβε 1.835 αιχμαλώτους και κυρίευσε 44 πυροβόλα και άφθονο πολεμικό υλικό. Είχε όμως σοβαρές απώλειες, που ανήλθαν σε 338 νεκρούς, 1.777 τραυματίες και 164 αγνοούμενους. (Μεταξύ αυτών και ο ανώτερος σε βαθμό Έλληνας νεκρός της μάχης του Σκρα, ο Ταγματάρχης Πεζικού Βασίλειος Παπαγιάννης, διοικητής του I Τάγματος του 5ου Συντάγματος της Μεραρχίας Αρχιπελάγους). Αντιστοίχως, μεγάλες φαίνεται να ήταν και οι απώλειες του εχθρού, καθώς μόνο στις καταληφθείσες θέσεις βρέθηκαν περισσότεροι από 400 νεκροί.
Οι ενέργειες των Μεραρχιών Σερρών και Κρήτης
Στο δεξιό της Μεραρχίας Αρχιπελάγους διεξήχθησαν οι δευτερεύουσες ενέργειες από τη Μεραρχία Κρήτης. Από αριστερά, το 7ο Σύνταγμα Κρητών κατέλαβε το Μπος και το ύψωμα Μπάρα (Μποσέτ). Επιτυχώς έδρασε και το 8ο Σύνταγμα Κρητών καταλαμβάνοντας τα υψώματα Ταμπλέτ, 459 και Πετίτ Τρανσέ Μπρύνε – το τελευταίο μετά από ισχυρή αντίσταση. Η Μεραρχία συνέλαβε 210 αιχμαλώτους και οι σχετικά μικρές απώλειές της ανέρχονταν σε 71 νεκρούς και 314 τραυματίες. Τέλος, δυτικά της κύριας προσπάθειας, τμήματα της Μεραρχίας Σερρών κατέλαβαν γρήγορα τους αντικειμενικούς σκοπούς (υψώματα Σαγράδα, 845 και Μπλοκ Ροσέ).
Όμως, δεν επιτεύχθηκε ο επιδιωκόμενος σύνδεσμος με τη Μεραρχία Αρχιπελάγους, καθώς το 5ο Σύνταγμα, έχοντας υποστεί βαριές απώλειες, συμπτύχθηκε στις νοτιοανατολικές κλιτύες της Κρουπ ντε Τουμουλούς. Τελικά, η αποκατάσταση του συνδέσμου μεταξύ των δύο μεραρχιών επιτεύχθηκε με την έγκαιρη ενίσχυση εφεδρικής διλοχίας και ενός λόχου Μηχανικού.
Οι συνολικές απώλειες των ελληνικών στρατευμάτων στη μάχη του Σκρα ανήλθαν σε περίπου 2.800 νεκρούς, τραυματίες και αγνοούμενους. Ανάμεσά τους ο ηρωικός Ταγματάρχης Πεζικού Βασίλειος Παπαγιάννης. Σε αντιστάθμισμα σημειώθηκε η επιτυχία της κατάληψης όλων των προκαθορισμένων αντικειμενικών σκοπών σε μέτωπο μήκους δώδεκα χιλιομέτρων και βάθους δύο χιλιομέτρων. Επιπλέον, συνελήφθησαν 1.782 αιχμάλωτοι, ενώ περιήλθε στην κατοχή των Συμμάχων σημαντικό πολεμικό υλικό.
Η σημασία της μάχης του Σκρα
Η μάχη του Σκρα ήταν η πρώτη σημαντική επιχείρηση που ανέλαβε ο Ελληνικός Στρατός μετά τη γενική επιστράτευσή του. Ήταν μια ακραιφνώς ελληνική νίκη, καθώς όλες οι δυνάμεις που συμμετείχαν στην εξάλειψη της βουλγαρικής εξέχουσας υπάγονταν στο Σώμα Στρατού Εθνικής Άμυνας. Η νίκη στο Σκρα ενίσχυσε την εμπιστοσύνη της συμμαχικής ηγεσίας προς τις ελληνικές μονάδες, ενώ παράλληλα, άρχισε να διαφαίνεται η προοπτική της αξιοποίησης του Μακεδονικού Μετώπου από τις δυνάμεις της Αντάντ. Η συμβολή των τριών ελληνικών μεραρχιών (Αρχιπελάγους, Κρήτης και Σερρών) έτυχε της αναγνώρισης του Γάλλου Αρχιστρατήγου Guillaumat, ο οποίος στην υπ’ αρ. 71 διαταγή του προς τον Διοικητή της 1ης Ομάδας Μεραρχιών Στρατηγό Gérôme τόνιζε:
[…] Χάρις εις την απαράμιλλον ανδρείαν του και την υπέροχον αυτού ορμητικότητα, το Ελληνικόν πεζικόν του Στρατηγού Ζυμβρακάκη εν στενώ συνδέσμω μετά του πυροβολικού και της αεροπορίας άτινα, παρά τας δυσμενείς καιρικάς συνθήκας, επέτυχον να εκτελέσωσιν απάσας τας αποστολάς αυτών, υπερενίκησεν άπαντα τα εφ’ ενός των πλέον ανωμάλων εδαφών συσσωρευόμενα εμπόδια και επέτυχεν τη διά περιλάμπρου ενεργείας κατάληψιν των Βουλγαρικών θέσεων, επί μετώπου 12 χιλιομέτρων, συλλαβόν πλέον των 1700 αιχμαλώτων και κυριεύσαν σημαντικόν υλικόν». Επίσης, απηύθυνε τις ευχαριστίες του «διά την ωραίαν ταύτην επιτυχίανήτις […] αποτελεί ευτυχή οιωνόν διά τας νίκας του μέλλοντος.
Η απόλυτη επιτυχία της επιχείρησης κατέδειξε τη βαθμιαία κάμψη του ηθικού και τη μείωση της μαχητικότητας του Βουλγαρικού Στρατού, κυρίως, όμως, ανέδειξε το υψηλό φρόνημα και την αξία των ελληνικών στρατευμάτων στις επιθετικές επιχειρήσεις. Ειδικά η Μεραρχία Αρχιπελάγους που ανέλαβε την κύρια επίθεση απέσπασε τα εγκώμια και τα συγχαρητήρια του Γάλλου Αρχιστρατήγου: “Ευαρεστηθήτε να είπητε εις τους αξιωματικούς και στρατιώτας την υπερηφάνειαν την οποίαν έχω να διοικώ τους γενναίους τούτους. Η ωραία χθεσινή επιτυχία είναι το τεκμήριον της προσεχούς απελευθερώσεως του Ιερού εδάφους της Ελλάδος, το οποίον μολύνουσιν οι βάρβαροι.
Γνωρίζω ότι δύναμαι να βασισθώ εις πάσας τας περιστάσεις εις την Μεραρχίαν Αρχιπελάγους και τον Στρατηγόν της”. Εκτός από την εξαίρετη εντύπωση που σχημάτισαν οι Σύμμαχοι και η παγκόσμια κοινή γνώμη για την πολεμική ικανότητα των ελληνικών στρατευμάτων, την πολεμική τους ορμή, τη γενναιότητα και την αυταπάρνησή τους, η λαμπρή αυτή επιτυχία προκάλεσε μεγάλο ενθουσιασμό και στην Ελλάδα. Η μάχη του Σκρα είχε απήχηση σε ολόκληρη τη χώρα. Μετά από πολύ καιρό, οι Έλληνες λησμόνησαν προς στιγμήν τα πολιτικά τους πάθη και αναπόλησαν τις ένδοξες ημέρες των νικηφόρων Βαλκανικών Πολέμων.
Η αμυντική οργάνωση της Στρατιάς Ανατολής
Στα τέλη του 1917, οι συνθήκες στο Μακεδονικό Μέτωπο δεν ευνοούσαν τη σχεδίαση επιθετικών ενεργειών από την Ανώτατη Συμμαχική Διοίκηση. Πιθανή ενίσχυση των Κεντρικών Δυνάμεων, με μονάδες από το Ρωσικό Μέτωπο, αλλά και ο δυσχερέστατος ανεφοδιασμός της Στρατιάς Ανατολής υποχρέωναν τα στρατεύματά της να τηρήσουν αμυντική στάση. Αποστολή της Συμμαχικής Στρατιάς, την αρχιστρατηγία της οποίας είχε αναλάβει από τον Δεκέμβριο 1917 ο Στρατηγός Adolphe Guillaumat, ήταν, κατά κύριο λόγο, η αποτροπή της κατάληψης της Ελλάδας.
Παράλληλα, ανατέθηκε στον νέο αρχιστράτηγο η προπαρασκευή του Ελληνικού Στρατού, προκειμένου να συμμετάσχει στις επιχειρήσεις του μετώπου του Στρυμόνα. Τον Φεβρουάριο του 1918, η διάταξη των συμμαχικών δυνάμεων στο Βαλκανικό Θέατρο Επιχειρήσεων ήταν η ακόλουθη:
Στο αριστερό, από τον Άψο ποταμό μέχρι τον ανατολικό βραχίονα του Εριγώνα ποταμού, είχε αναπτυχθεί η Γαλλική Στρατιά Ανατολής (μείον η 1η Ομάδα Μεραρχιών), δύναμης 159.835 ανδρών, υπό τη διοίκηση του Στρατηγού Henrys. Στο κέντρο, από τον Εριγώνα μέχρι το χ. Ενώτια (Νότια), βρισκόταν ο Σερβικός Στρατός, δύναμης 143.143 ανδρών, υπό τον Στρατηγό Boyovich. Από το χ. Ενώτια μέχρι τη λίμνη Αρτζάν εκτεινόταν η ζώνη ενεργείας της 1ης Ομάδας Μεραρχιών, συνολικής δύναμης 74.378 ανδρών, υπό τον Στρατηγό Gérôme.
Σ’ αυτήν υπαγόταν και το Σώμα Στρατού Εθνικής Άμυνας (δυτικός τομέας), υπό τον Αντιστράτηγο Εμμανουήλ Ζυμβρακάκη. Τέλος, στο δεξιό, από τη λίμνη Αρτζάν μέχρι τον κόλπο του Ορφανού στο Αιγαίο Πέλαγος, είχε αναπτυχθεί η Βρετανική Στρατιά, υπό τον Στρατηγό Milne, με 97.463 άνδρες. Στη δύναμή της ανήκε και η ελληνική I Μεραρχία Πεζικού με 9.000 άνδρες.
Στις αρχές Απριλίου 1918, η Στρατιά Ανατολής, έχοντας ολοκληρώσει την αμυντική της οργάνωση, ενισχυμένη σε πυροβολικό και αεροπορία, και σε αναμονή της άφιξης και των υπόλοιπων ελληνικών δυνάμεων, ήταν πλέον σε θέση όχι μόνο να αποκρούσει κάθε εχθρική ενέργεια αλλά και να αναλάβει επιθετικές επιχειρήσεις, τοπικού χαρακτήρα, με στόχο τη βελτίωση του μετώπου, την παρενόχληση του εχθρού, την αγκίστρωση δυνάμεων και την εμπλοκή των εφεδρειών του.
Η σημαντικότερη από τις συμμαχικές επιθετικές ενέργειες στο Μακεδονικό Μέτωπο, την άνοιξη του 1918, ήταν εκείνη της κατάληψης του Σκρα ντι Λέγκεν. Στην επιχείρηση πρωταγωνίστησαν και διακρίθηκαν τα τμήματα του Σώματος Στρατού Εθνικής Άμυνας, επιτυγχάνοντας τη μεγαλύτερη νίκη του Ελληνικού Στρατού στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η μάχη του Σκρα. Σχέδια και προπαρασκευή
Στις 22 Μαρτίου/4 Απριλίου 1918, η 1η Ομάδα Μεραρχιών του Στρατηγού Gérôme κλήθηκε από τον Αρχιστράτηγο Guillaumat να εκτελέσει ευρείας κλίμακας επίθεση στη ζώνη ενεργείας της, με σκοπό την αγκίστρωση των εχθρικών δυνάμεων στο Μακεδονικό Μέτωπο. Την περίοδο εκείνη, το Σώμα Στρατού Εθνικής Άμυνας διέθετε στην πρώτη γραμμή τη Μεραρχία Αρχιπελάγους, υπό τον Υποστράτηγο Δημήτριο Ιωάννου.
Η Μεραρχία, με τα 5ο και 6ο Συντάγματα Αρχιπελάγους και το 1ο Σύνταγμα Σερρών, κατείχε τον υποτομέα Λειβαδίου. Στο δεξιό της, η Μεραρχία Κρήτης (7ο και 8ο Συντάγματα Κρητών και 29ο Σύνταγμα Πεζικού), με διοικητή τον Υποστράτηγο Παναγιώτη Σπηλιάδη, κατείχε τον υποτομέα Λούμνιτσας (Σκρα).
Λίγες ημέρες αργότερα, στις 5/18 Απριλίου προωθήθηκε στην πρώτη γραμμή, δυτικά της Μεραρχίας Αρχιπελάγους, και η Μεραρχία Σερρών (2ο και 3ο Συντάγματα Σερρών), με διοικητή τον Υποστράτηγο Επαμεινώνδα Ζυμβρακάκη, αναλαμβάνοντας τον υποτομέα Όσσιανης (Αρχαγγέλου). Συνολικά το ελληνικό Σώμα Στρατού διέθετε 24 τάγματα Πεζικού και 44 πυροβόλα, συνολικής δύναμης 53.740 ανδρών. Έναντι της 1ης Ομάδας Μεραρχιών βρισκόταν η 5η Μεραρχία της βουλγαρικής I Στρατιάς με 6 συντάγματα, 140 πυροβόλα και εφεδρεία. Επιπλέον, ένα σύνταγμα της βουλγαρικής 3ης Μεραρχίας αντιμετώπιζε το αριστερό του Σώματος Στρατού Εθνικής Άμυνας.
Αντικειμενικός σκοπός της επιχείρησης ορίστηκε η κατάληψη του υψώματος Σκρα ντι Λέγκεν (ύψ. 1097), μια ισχυρά οργανωμένη θέση της εχθρικής διάταξης, σε έδαφος που δέσποζε της περιοχής. Συγκεκριμένα, το συγκρότημα υψωμάτων Σκρα ντι Λέγκεν, στον τομέα της Χούμας, δυτικά του Αξιού, αποτελούσε απότομη και βραχώδη εξέχουσα του βουλγαρικού μετώπου και παρατηρητήριο μεγάλης σημασίας. Ήταν ισχυρότατη αμυντική τοποθεσία, φυσικά οχυρή και επανδρωμένη με δύο συντάγματα (και άλλα τρία σε εφεδρεία).
Παράλληλα, διέθετε πλήθος πολυβολείων, στεγάστρων και παρατηρητηρίων από οπλισμένο σκυρόδεμα, καθώς και πυκνό δίκτυο ορυγμάτων και συρματοπλεγμάτων. Επιπλέον, τα συμμαχικά παρατηρητήρια στο όρος Πάικο παρείχαν άριστη θέα προς τις βουλγαρικές οργανώσεις, ενώ η διαμόρφωση του εδάφους (απόκρημνες χαράδρες) επέτρεπε την ανάπτυξη και κάλυψη πολλών συμμαχικών πυροβολαρχιών, καθώς και την συγκέντρωση των πυρών τους στην περιορισμένης έκτασης εξέχουσα του Σκρα.
Η απόφαση του Αρχιστρατήγου για την επίθεση κατά του υψώματος Σκρα υπαγορεύτηκε από την ανάγκη να βελτιωθεί η διάταξη των ελληνικών στρατευμάτων. Παράλληλα, η κατάληψη μιας τόσο ισχυρά οργανωμένης περιοχής, αφενός θα εξύψωνε το ηθικό ολόκληρου του Ελληνικού Στρατού, αφετέρου θα πιστοποιούσε τη μαχητική ισχύ του και, συνεπώς, την αξιοποίησή του, ενόψει των επικείμενων μεγάλων επιχειρήσεων που θα διεξάγονταν στο Μακεδονικό Μέτωπο.
Στις 2/15 Απριλίου ο Αρχιστράτηγος Guillaumat ενέκρινε καταρχήν το σχέδιο επίθεσης του Στρατηγού Gérôme. Ακολούθως, στις 7/20 Μαΐου 1918, ο Διοικητής της 1ης Ομάδας Μεραρχιών εξέδωσε, τη διαταγή επιθέσεως, η οποία καθόριζε τις αποστολές των τμημάτων. Συγκεκριμένα, το Σώμα Στρατού Εθνικής Άμυνας είχε ως αποστολή την κατάληψη του ορεινού όγκου Σκρα ντι Λέγκεν μέχρι και τη γραμμή Τουμουλούς-Σερφ Βολάν σε βάθος περίπου 1.500 μέτρων, καθώς και ολόκληρης της προκεχωρημένης βουλγαρικής γραμμής, βορειοανατολικά του χωριού Λούμνιτσα.
Η κύρια επίθεση θα διεξαγόταν από τη Μεραρχία Αρχιπελάγους και θα συνδυαζόταν με δευτερεύουσες ενέργειες των μεραρχιών Κρήτης και Σερρών. Παράλληλα, η γαλλική 122α Μεραρχία θα διενεργούσε επίδειξη πυρός, ενώ σερβικά και βρετανικά τμήματα θα προέβαιναν στους προβλεπόμενους αντιπερισπασμούς.
Στις 13/26 Μαΐου, ο διοικητής της Μεραρχίας Αρχιπελάγους Υποστράτηγος Ιωάννου εξέδωσε την υπ’ αριθ. 110 διαταγή επιχειρήσεων, σύμφωνα με την οποία την κύρια προσπάθεια αναλάμβαναν το 1ο Σύνταγμα Σερρών, τα 5ο και 6ο Αρχιπελάγους και η Διλοχία Μηχανικού της Μεραρχίας. Μαζί τους δύο ουλαμοί πυροβόλων Πεζικού των 37 χιλ. (του 1ου Συντάγματος Αφρικανών και του γαλλικού 45ου Συντάγματος Πεζικού) και ένας γαλλικός λόχος Φλογοβόλων.
Έναρξη της μάχης – Επίθεση Μεραρχίας Αρχιπελάγους
Ημέρα έναρξης της επίθεσης κατά του υψώματος Σκρα ορίστηκε η 17η/30ή Μαΐου. Την παραμονή της επιθέσεως (16/29 Μαΐου 1918) άρχισε η προπαρασκευή πυροβολικού, η οποία συνεχίστηκε με επιτυχία και στη διάρκεια της νύχτας με βολές παρενοχλήσεως και καταστροφής, παρά τις δυσμενείς ατμοσφαιρικές συνθήκες που επικρατούσαν. Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή στρατιώτη που συμμετείχε στη μάχη: […] μίαν πρωίαν, την παραμονήν της μάχης που έγινε στις 17-5-1918, ήρχισεν ο βομβαρδισμός των βουλγαρικών χαρακωμάτων διά να τα καταστρέψουν. Επί 24 ώρας εβομβαρδίζοντο τα εχθρικά χαρακώματα. Τα βουνά εσείοντο εκ βάθρων. Είχα μίαν πετσέταν κρεμασμένην εις το αμπρί και εκινείτο ωσάν εκκρεμές ωρολογίου από τις κανονιές. Τα αυτιά μας τα είχαμε βουλωμένα.
Την ίδια ημέρα, έλαβαν χώρα επιθετικά εγχειρήματα δυτικά της Δοϊράνης από τα βρετανικά στρατεύματα και στο Ντομπροπόλιε από τα σερβικά, ενώ καταδρομική ενέργεια αποσπάσματος της γαλλικής 122ας Μεραρχίας στην Ειδομένη δεν σημείωσε επιτυχία. Στις 0455 της 17ης/30ής Μαΐου, έπειτα από βραχεία αλλά σφοδρή προπαρασκευή του πυροβολικού, το πεζικό της Μεραρχίας Αρχιπελάγους εξόρμησε προς τις εχθρικές θέσεις, με στόχο την κατάληψη των αντικειμενικών σκοπών. Η ισχυρή αμυντική οργάνωση του αντιπάλου, το απόκρημνο έδαφος, καθώς και η απόσταση μεταξύ των διαδοχικών γραμμών άμυνας κατέστησαν την επιχείρηση εξαιρετικά δυσχερή.
Στο κέντρο η Μεραρχία Αρχιπελάγους επιτέθηκε και με τα τρία συντάγματά της στην πρώτη γραμμή, ακολουθώντας τον κινητό φραγμό του πυροβολικού. Στο δυτικό άκρο, το 5ο Σύνταγμα Αρχιπελάγους κατέλαβε διαδοχικά τα υψώματα Σκρα ντι Λέγκεν, Μπαστιόν ντι Σεγ, Τουμουλούς και Κρουπ ντι Τουμουλούς. Στο κέντρο, το 1ο Σύνταγμα Σερρών, κατά την εξόρμησή του, δέχθηκε σφοδρά εχθρικά πυρά και υπέστη σοβαρές απώλειες. Παρά ταύτα, καταλήφθηκαν διαδοχικά οι εχθρικές θέσεις μέχρι τη γραμμή Μπαστιόν Ουέστ-Τρανσέ Μπρύνε, οι αντικειμενικοί σκοποί νοτίως του Μπαστιόν ντι Σεγ και, τέλος, το ύψωμα 1036 (Πιτόν Ντενυντέ).
Στα δεξιά, η επίθεση του 6ου Συντάγματος είχε ως αποτέλεσμα την κατάληψη της χαράδρας νοτίως του Πιτόν Ντενυντέ, καθώς και ολόκληρης της γραμμής Σερφ Βολάν – Τριάνγκλ-Κουντ 1 – Τετ ντε Σιέν. Η Μεραρχία Αρχιπελάγους συνέλαβε 1.835 αιχμαλώτους και κυρίευσε 44 πυροβόλα και άφθονο πολεμικό υλικό. Είχε όμως σοβαρές απώλειες, που ανήλθαν σε 338 νεκρούς, 1.777 τραυματίες και 164 αγνοούμενους. (Μεταξύ αυτών και ο ανώτερος σε βαθμό Έλληνας νεκρός της μάχης του Σκρα, ο Ταγματάρχης Πεζικού Βασίλειος Παπαγιάννης, διοικητής του I Τάγματος του 5ου Συντάγματος της Μεραρχίας Αρχιπελάγους). Αντιστοίχως, μεγάλες φαίνεται να ήταν και οι απώλειες του εχθρού, καθώς μόνο στις καταληφθείσες θέσεις βρέθηκαν περισσότεροι από 400 νεκροί.
Οι ενέργειες των Μεραρχιών Σερρών και Κρήτης
Στο δεξιό της Μεραρχίας Αρχιπελάγους διεξήχθησαν οι δευτερεύουσες ενέργειες από τη Μεραρχία Κρήτης. Από αριστερά, το 7ο Σύνταγμα Κρητών κατέλαβε το Μπος και το ύψωμα Μπάρα (Μποσέτ). Επιτυχώς έδρασε και το 8ο Σύνταγμα Κρητών καταλαμβάνοντας τα υψώματα Ταμπλέτ, 459 και Πετίτ Τρανσέ Μπρύνε – το τελευταίο μετά από ισχυρή αντίσταση. Η Μεραρχία συνέλαβε 210 αιχμαλώτους και οι σχετικά μικρές απώλειές της ανέρχονταν σε 71 νεκρούς και 314 τραυματίες. Τέλος, δυτικά της κύριας προσπάθειας, τμήματα της Μεραρχίας Σερρών κατέλαβαν γρήγορα τους αντικειμενικούς σκοπούς (υψώματα Σαγράδα, 845 και Μπλοκ Ροσέ).
Όμως, δεν επιτεύχθηκε ο επιδιωκόμενος σύνδεσμος με τη Μεραρχία Αρχιπελάγους, καθώς το 5ο Σύνταγμα, έχοντας υποστεί βαριές απώλειες, συμπτύχθηκε στις νοτιοανατολικές κλιτύες της Κρουπ ντε Τουμουλούς. Τελικά, η αποκατάσταση του συνδέσμου μεταξύ των δύο μεραρχιών επιτεύχθηκε με την έγκαιρη ενίσχυση εφεδρικής διλοχίας και ενός λόχου Μηχανικού.
Οι συνολικές απώλειες των ελληνικών στρατευμάτων στη μάχη του Σκρα ανήλθαν σε περίπου 2.800 νεκρούς, τραυματίες και αγνοούμενους. Ανάμεσά τους ο ηρωικός Ταγματάρχης Πεζικού Βασίλειος Παπαγιάννης. Σε αντιστάθμισμα σημειώθηκε η επιτυχία της κατάληψης όλων των προκαθορισμένων αντικειμενικών σκοπών σε μέτωπο μήκους δώδεκα χιλιομέτρων και βάθους δύο χιλιομέτρων. Επιπλέον, συνελήφθησαν 1.782 αιχμάλωτοι, ενώ περιήλθε στην κατοχή των Συμμάχων σημαντικό πολεμικό υλικό.
Η σημασία της μάχης του Σκρα
Η μάχη του Σκρα ήταν η πρώτη σημαντική επιχείρηση που ανέλαβε ο Ελληνικός Στρατός μετά τη γενική επιστράτευσή του. Ήταν μια ακραιφνώς ελληνική νίκη, καθώς όλες οι δυνάμεις που συμμετείχαν στην εξάλειψη της βουλγαρικής εξέχουσας υπάγονταν στο Σώμα Στρατού Εθνικής Άμυνας. Η νίκη στο Σκρα ενίσχυσε την εμπιστοσύνη της συμμαχικής ηγεσίας προς τις ελληνικές μονάδες, ενώ παράλληλα, άρχισε να διαφαίνεται η προοπτική της αξιοποίησης του Μακεδονικού Μετώπου από τις δυνάμεις της Αντάντ. Η συμβολή των τριών ελληνικών μεραρχιών (Αρχιπελάγους, Κρήτης και Σερρών) έτυχε της αναγνώρισης του Γάλλου Αρχιστρατήγου Guillaumat, ο οποίος στην υπ’ αρ. 71 διαταγή του προς τον Διοικητή της 1ης Ομάδας Μεραρχιών Στρατηγό Gérôme τόνιζε:
[…] Χάρις εις την απαράμιλλον ανδρείαν του και την υπέροχον αυτού ορμητικότητα, το Ελληνικόν πεζικόν του Στρατηγού Ζυμβρακάκη εν στενώ συνδέσμω μετά του πυροβολικού και της αεροπορίας άτινα, παρά τας δυσμενείς καιρικάς συνθήκας, επέτυχον να εκτελέσωσιν απάσας τας αποστολάς αυτών, υπερενίκησεν άπαντα τα εφ’ ενός των πλέον ανωμάλων εδαφών συσσωρευόμενα εμπόδια και επέτυχεν τη διά περιλάμπρου ενεργείας κατάληψιν των Βουλγαρικών θέσεων, επί μετώπου 12 χιλιομέτρων, συλλαβόν πλέον των 1700 αιχμαλώτων και κυριεύσαν σημαντικόν υλικόν». Επίσης, απηύθυνε τις ευχαριστίες του «διά την ωραίαν ταύτην επιτυχίανήτις […] αποτελεί ευτυχή οιωνόν διά τας νίκας του μέλλοντος.
Η απόλυτη επιτυχία της επιχείρησης κατέδειξε τη βαθμιαία κάμψη του ηθικού και τη μείωση της μαχητικότητας του Βουλγαρικού Στρατού, κυρίως, όμως, ανέδειξε το υψηλό φρόνημα και την αξία των ελληνικών στρατευμάτων στις επιθετικές επιχειρήσεις. Ειδικά η Μεραρχία Αρχιπελάγους που ανέλαβε την κύρια επίθεση απέσπασε τα εγκώμια και τα συγχαρητήρια του Γάλλου Αρχιστρατήγου: “Ευαρεστηθήτε να είπητε εις τους αξιωματικούς και στρατιώτας την υπερηφάνειαν την οποίαν έχω να διοικώ τους γενναίους τούτους. Η ωραία χθεσινή επιτυχία είναι το τεκμήριον της προσεχούς απελευθερώσεως του Ιερού εδάφους της Ελλάδος, το οποίον μολύνουσιν οι βάρβαροι.
Γνωρίζω ότι δύναμαι να βασισθώ εις πάσας τας περιστάσεις εις την Μεραρχίαν Αρχιπελάγους και τον Στρατηγόν της”. Εκτός από την εξαίρετη εντύπωση που σχημάτισαν οι Σύμμαχοι και η παγκόσμια κοινή γνώμη για την πολεμική ικανότητα των ελληνικών στρατευμάτων, την πολεμική τους ορμή, τη γενναιότητα και την αυταπάρνησή τους, η λαμπρή αυτή επιτυχία προκάλεσε μεγάλο ενθουσιασμό και στην Ελλάδα. Η μάχη του Σκρα είχε απήχηση σε ολόκληρη τη χώρα. Μετά από πολύ καιρό, οι Έλληνες λησμόνησαν προς στιγμήν τα πολιτικά τους πάθη και αναπόλησαν τις ένδοξες ημέρες των νικηφόρων Βαλκανικών Πολέμων.
