Το Πάσχα που γιόρτασε φέτος ο Ελληνικός λαός, υπό τη σκιά και τους περιορισμούς του κορωνοϊού, ήταν πολύ διαφορετικό. Αυτό όμως δεν εμπόδισε να εκδηλωθεί, έστω με έναν άλλο τρόπο, το μοναδικό Ελληνικό Πάσχα, που αναμετριέται με το μεγαλείο της Άνοιξης και αναπαριστά, με ακλόνητη πίστη και θριαμβικό πανηγυρισμό, τη νίκη κατά του θανάτου, αυτό το προαιώνιο όνειρο του ανθρώπου, που αντλεί από την πίστη πως μπορεί η αγάπη να γεφυρώσει την άβυσσο.
Πρέσβυς ε.τ.
Ορισμένοι ξένοι εκπλήττονται ευχάριστα και εντυπωσιάζονται από τη μοναδικότητα του Ελληνικού Πάσχα, που φέρνει τέτοια συγκίνηση και τέτοια συλλογική έξαρση, κινούμενη μεταξύ της ανείπωτης θλίψης του Επιτάφιου, της μεγάλης ελπίδας και της άφατης χαράς, που ξεσπά, σαν να ηχούν τα τύμπανα τ' ουρανού, με την Ανάσταση.
Η Ελλάδα δεν είναι οποιαδήποτε χώρα. Είναι ένα παλίμψηστο, μ' ένα μοναδικό μυθολογικό και ιστορικό φορτίο, που διαπερνά σαν κόκκινο νήμα τον απέραντο χρόνο και διατηρεί τη συνέχεια και άσβηστους πυρήνες πανάρχαιας συλλογικής μνήμης, παρά τις διάφορες και τις αλλαγές, που έχουν συντελεσθεί.
Εδώ στην Αττική, στην πανίερη Ελευσίνα, που καλύπτεται άδοξα σήμερα από σβησμένους βιομηχανικούς σκελετούς και άλλες ρυπογόνες δραστηρίοτητες, τελούνταν σαν πάνδημη γιορτή, γεμάτη φως και έκσταση, τα Ελευσίνια Μυστήρια, προς τιμή της θεάς της γεωργίας Δήμητρας και της κόρης της Περσεφόνης. Επίκεντρο της λατρείας ήταν η αλληλουχία της ζωής ζωής με τον θάνατο, τα στάχυα της θεάς Δήμητρας, η ιδέα δηλαδή του σπόρου που πεθαίνει και γίνεται αφετηρία για την ανακαίνιση της ζωής, τη νέα ζωή και την αθανασία, που κερδίζεται με την καθαρότητα της ψυχής, την προσπάθεια και τον αγώνα. Δεν είναι τυχαίο, που ο Δαδούχος των Ελευσινίων Μυστηρίων, πολέμησε, με την εντυπωσιακή ιερή στολή του, στο Μαραθώνα, ως ένας μεταξύ των οπλιτών, αναπόσπαστο μέρος και σύμβολο της αδιάσπαστης ενότητας της πόλεως γύρω από τα ιερά και τα οσία που υπεράσπιζε, με μια ψυχή και ως ένας άνθρωπος.
Η πορεία των μυστών, στεφανωμένων με μυρτιές, άρχιζε από την Αγορά των Αθηνών και ακολουθούσε με δέος την Ιερά Οδό, με μουσικές και ύμνους στις θέες, λατρευτικές πρόσφορες από τους καρπούς της γης, άνθη και λαμπάδες, που τις άναβαν, με το πέσιμο της νύκτας, στην Ελευσίνα για τις ιερές τελετές. Αποκορύφωση των δρώμενων ήταν το σβήσιμο των φώτων και η θεαματικηεμφανιση μετά, μέσα σε άπλετο φως, του Ιεροφάντη, με λαμπρή πανηγυρική στολή, με τις λαμπάδες του ανέσπερου φωτός και το μήνυμα των Μυστηρίων για νέα ζωή και υπέρβαση του θανάτου.
Στην ίδια πόλη των Αθηνών εορτάζονταν τα Ανθεστήρια, με επίκεντρο τη λατρεία του θεού Διονύσου. Ο Διόνυσος δεν ήταν μόνο οθορυβωδης Βάκχος, ο θεός του κρασιού, της χαράς και των λατρευτικών οργίων, με τη συνοδεία έξαλλων μαινάδων και σατύρων. Ήταν και ο θεός - προστάτης της σεμνότατης τραγωδίας. Ήταν επίσης οθεος- σύμβολο της νίκης κατά του θανάτου. Η υπόσταση αυτή αναπτύχθηκε κυρίως κατά την ύστερη Αρχαιότητα και συνδεόταν με τον μύθο του σπαραγμού του Διονύσου από τους Τιτάνες.. Η θεά Αθηνά κατόρθωσε να διασώσει μόνο την καρδιά του και με αφετηρία αυτήν ο Ζευς τον αναδημιούργησε και τον ανέστησε.
Τα Ανθεστήρια κινούνταν μεταξύ της απολυτής λύπης και της θριαμβευτικής χαράς και αναπαρήγαν από ορισμένες απόψεις, στο πρόσωπο του Διονύσου, τις ιδέες των Ελευσινίων Μυστηρίων για αναγέννηση και νίκη κατά του θανάτου, που εκδηλωνόταν με τον θρίαμβο της ζωής, στο πρόσωπο της Άνοιξης, και με διαμεσολαβητή τον άρχοντα της κοσμογονίας και της βλάστησης Διόνυσο. Τα Ανθεστήρια συνδεθήκαν με τελετουργίες για την ανάμνηση του κατακλυσμού του Δευκαλιωνος και με τον ερχομό του Ορέστη στην Αθηνά. Εδώ έφθασε στο τέλος η καταδίωξη του από τις Ερινύες, με τη σκεπή του θεού Απόλλωνος και με την σύμπραξη της θεάς Αθηνάς. Με αφορμή τον Ορέστη, θεσμοθέτησε η τελευταία τον Αρειό Πάγο του νομού και της δικαιοσύνης, που υποκατέστησε την άγρια αντεκδίκηση και μετέτρεψε τις Ερινύες σε Ευμενίδες της πόλεως, όπως τόσο έξοχα το εξέθεσε και το ανύμνησε στην Ορέστεια του ο Αισχύλος. Η ευεργεσία της Αθηνάς δεν περιορίσθηκε, βεβαίως, στον Ορέστη και στην Αθηνά. Άφορα κάθε άνθρωπο και κάθε ανθρωπινό σύνολο, που θέλει να αντιμάχεται την κάθε βαρβαρότητα, παλαιά και νέα, και να μεταλλάσσει τις Ερινύες του σε Ευμενίδες.
Μια άλλη πανελληνία λατρεία, με πρωταγωνιστή τον Θράκα μουσικό αρχηγέτη Ορφέα, που είχε ιδιαίτερη επίδρασση και διάδοση στη Μεγάλη Ελλάδα της Κάτω Ιταλίας, επηρέασε βαθιά την Ελληνική σκέψη και τις Ελληνικές αντιλήψεις, από την κλασική Αρχαιότητα μέχρι τους Χριστανικους χρόνους. Ο Ορφισμός είχε ως επίκεντρο την πίστη στην αθανασία της ψυχής και στην ανάγκη καθαρμών. νηστειών και τελετών, ως αναγκαίων όρων για την καθαρότητα της ψυχής και τη σωτηρία της. Η μεγάλη έμφαση στο τελετουργικό στοιχείο οδήγησε σε παρεκτροπές και στη δημιουργία των λεγόμενων Ορφεοτελεστων, που καταγγέλθηκαν ως εκφυλισμός του Ορφισμού από πολλούς, μεταξύ αυτών και από τον Πλάτωνα. Ο Ορφισμός όμως, ως θεωρία και πρακτική ζωής, επηρέασε βαθιά τις αντιλήψεις για τη ζωή και τη ψυχή και άφησε ανεξίτηλες μνήμες στο ιστιρικο υπόστρωμα του ευρύτερου τότε Ελληνικού χώρου.
Ο μεγάλος Πυθαγόρας δεν ήταν μόνο φιλόσοφος, με τη στενή έννοια του ορού, ενός ορού που ο ίδιος, άλλωστε, δημιούργησε. Ένωνε στο πρόσωπο του τη φιλοσοφία, την επιστήμη, ειδικότερα τα μαθηματικά και την αστρονομία, τη μουσική και την ηθική. Απέβλεπε πάνω απ' όλα στην ανακαίνιση της ζωής και στην αναμόρφωση των πόλεων, πιστεύοντας, μεταξύ άλλων, στη συνεχεία της ζωής, μετά θάνατον, με άλλη μορφή. Η εντύπωση που δημιούργησε στους ανθρώπους, με την προσωπικότητα και το ηθοε του,, αλλά και με το μυστήριο που δημιουργοθσε το απόρρητο της διδασκσλιας του, ώστε πολλοί να πιστεύουν ότι ήταν απεσταλμένος του Απόλλωνος για να χεραγωγησει τους ανθρώπους στο δρόμο του πολιτισμού και της σωτηρίας.
Αφήσαμε τελευταίο τον Ηρακλή, τον πρωτοήρωα του Ελληνικού κόσμου, που εκφράζει στο πρόσωπο του την πεμπτουσία αυτού που χαρακτηρίζει έναν ήρωα. Τη χωρίς όρια ευγένεια του ήθους, που τον οδηγεί να χρησιμοποιεί την ασύμμετρη δύναμη του όχι για την υποδούλωση των άλλων και για τη δική του ιιδιοτελεια, αλλά για το κάλο, την ελευθεριά και την ευτυχία των άλλων. Αυτή η αρετή τον έκανε να διατρέχει την οικουμένη για να επιτελέσει άθλους υπέρ των ανθρώπων. Η υποδούλωση του στον Ευρυσθέα, με πανουργία της Ήρας, φαίνεται σαν να ήταν εύρημα και μηχανή της θείας πρόνοιας, που διευκόλυνε την επιτέλεση των άθλων του. Η ανάβαση στον Όλυμπο και η αποθέωση του δεν έγινε για την υπεράνθρωπη δύναμη του ή γιατί ήταν γυιος του Δίος. αλλά γιατί διέθεσε τη δύναμη του για το κάλο των ανθρώπων.
Ένας από τους άθλους του, εκ των πραγμάτων ο κορυφαίος, γιατί υπερέβαινε τα όρια της ανθρωπινής φύσης, ήταν η κάθοδος στον κόσμο των νεκρών για να φέρει στον Επάνω Κόσμο τον Κέρβερο. Ο άθλος αυτός τον καθιέρωσε κατ' εξοχήν ως νικητή του θανάτου, παρά το γεγονός ότι είχε και άλλη νικηφόρα αντιπαράθεση με τον Χάροντα, όταν απέσπασε απ' αυτόν και επανέφερε στη ζωή την Αλκηστη.
Η μικρή αυτή περιπλάνηση σε κάποιες κορυφές του πολιτιστικού τοπίου, που αποτελεί πολύτιμη κληρονομιά αυτού του τόπου, δείχνει γιατί το Ελληνικό Πάσχα έχει τόσο βαθειές ρίζες, δίνει τέτοια συγκίνηση και έχει μια τέτοια μοναδικότητα. Έχει, προφανώς, και άλλους παράγοντες, τρεις από τους οποίους είναι, πρώτον, η επικράτηση του Χριστιανισμού μέσα από την Ελληνική γλώσσα και φιλοσοφία, δεύτερον, το γεγονός ότι στην Ανατολή ο Χριστιανισμός είχε λαϊκή βάση και δεν επεβλήθη εκ των άνω και τρίτον, γιατί η Ορθόδοξη εκδοχή του Χριστιανισμού ταυτίσθηκε διαχρονικά με τον Ελληνισμό και συναποτέλεσε μια ενιαία ταυτότητα, που εκφράσθηκε και στην Νεοελληνική παλιγγενεσία με την Επανάσταση του 1821.
Καλό Πάσχα, Χρόνια Πολλά σε όλους!