 |
| Stanislav Krasilnikov / Sputnik |
Του Tarik Cyril Amar, ιστορικού από τη Γερμανία που εργάζεται στο Πανεπιστήμιο Koç της Κωνσταντινούπολης, με θέμα τη Ρωσία, την Ουκρανία και την Ανατολική Ευρώπη, την ιστορία του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, τον πολιτισμικό Ψυχρό Πόλεμο και την πολιτική της μνήμης - Russia Today / Παρουσίαση Freepen.gr
Ακολουθεί ένα μικρό πείραμα που μπορείτε να επαναλάβετε στο σπίτι σας: Πληκτρολογήστε "Russia Danger" στο Google (ή στο Bing, ή σε όποια άλλη μηχανή αναζήτησης σας αρέσει, αλλά πιθανότατα πρέπει να είναι στα αγγλικά ή σε άλλη γλώσσα που συνδέεται με το ΝΑΤΟ- ας πούμε στα γερμανικά ή στα γαλλικά ή στα πολωνικά). Περιηγηθείτε στα αποτελέσματα.
Στη συνέχεια, πληκτρολογήστε 'Russia Weak' και επαναλάβετε.
Με άλλα λόγια, η Δύση παράγει δύο περίπου εξίσου εξέχουσες αφηγήσεις για τη Ρωσία, οι οποίες είναι αμοιβαία αποκλειόμενες. Είναι αλήθεια πως υπάρχουν κάποιες προσπάθειες - που θυμίζουν αμυδρά μεσαιωνικό σχολαστικισμό - να τις συμβιβάσουν. Πριν από σχεδόν ένα χρόνο τώρα, το Reuters, για παράδειγμα, έγραψε τον τίτλο ότι "ακόμη και μια αδύναμη Ρωσία είναι πρόβλημα για την Ευρώπη".
Πόσο βολικό από δυτική άποψη! Με αυτόν τον τρόπο, μπορείτε να έχετε τον θριαμβευτισμό σας (επειδή η φράση " αδύναμη Ρωσία" εδώ, φυσικά, συνεπάγεται "ισχυρή Δύση") και, ταυτόχρονα, μπορείτε να εξακολουθείτε να διαδίδετε τον φόβο της μεγάλης κακιάς Ρωσίας, με ό,τι αυτό σημαίνει για την πολιτική εντός του ΝΑΤΟ (δηλαδή την κυριαρχία των ΗΠΑ), τους στρατιωτικούς προϋπολογισμούς και τους κατασκευαστές όπλων. Οι τελευταίοι τα πήγαν πολύ καλά από έναν ακόμη πόλεμο που - έκπληξη, έκπληξη - αποδείχθηκε πως ήταν μια κομπίνα, σύμφωνα με τα περίφημα λόγια του Αμερικανού υποστράτηγου των πεζοναυτών Smedley Butler.
Ωστόσο, στο σύνολό τους, βλέπουμε μια έντονη αντίθεση. Μπορεί να σκεφτείτε ότι αυτό αντανακλά απλώς μια υγιή συζήτηση, με δύο αντίθετες απόψεις να συγκρούονται ή πως οι διαφορές οφείλονται στο ότι περνάει ο καιρός και τα πράγματα, ιδίως στην Ουκρανία, αλλάζουν επί του πεδίου. Ως ένα βαθμό, θα είχατε δίκιο: Είναι προφανές, για παράδειγμα, πως η δυτική διάθεση έχει γίνει πιο απαισιόδοξη, αφού έπρεπε να αναγνωριστεί η αποτυχία της θερινής αντεπίθεσης της Ουκρανίας.
Αλλά τα παραπάνω απέχουν πολύ από το να εξηγήσουν το σύνολο του εντυπωσιακού δυτικού διπολισμού (για να χρησιμοποιήσουμε έναν όρο από την κλινική ψυχολογία) για τη Ρωσία. Διότι, όπως συμβαίνει τόσο συχνά με τις δυτικές αφηγήσεις για τη χώρα αυτή, μπορεί να μη σε βοηθούν πολύ στην κατανόηση της πραγματικής Ρωσίας, αλλά αν τις διαβάσεις κόντρα στο ρεύμα, μπορούν να σου πουν πολλά για τη φανταστική Ρωσία της Δύσης (ναι, υπάρχουν περισσότερες από μία). Και αυτό, με τη σειρά του, προσφέρει κάποιες επίκαιρες πληροφορίες για την πραγματική Δύση.
Ας δούμε ένα δείγμα των σημείων που συνηθίζεται να διατυπώνονται για τη Ρωσία στις δύο μεγάλες δυτικές αφηγήσεις.
Για το 'Russia Danger' έχουμε: (θέλει πίσω τη Σοβιετική Ένωση ή, τουλάχιστον, κάτι παρόμοιο κυρίαρχο)- εξαιρετικά πονηρή (ποτέ δεν εννοεί αυτό που λέει και ούτε καν το αντίθετο, επίσης)- πολύ ανατρεπτική (ικανή να κάνει ή να καταστρέψει Αμερικανούς προέδρους, για παράδειγμα)- στρατιωτικά ισχυρή και αδίστακτη (οι δυνάμεις της είναι σκληροτράχηλες και μαθαίνουν, τα όπλα της προηγμένα και προσαρμόσιμα και, το χειρότερο απ' όλα, η πολεμική της οικονομία είναι αποτελεσματική - σε αντίθεση με της Δύσης), καλά δικτυωμένη (προμηθεύεται πυρομαχικά από τη Βόρεια Κορέα, πουλάει πετρέλαιο στην Ινδία, η Κίνα απλά δεν σταματά να συμπορεύεται μαζί της και, εξοργιστικά, μεγάλο μέρος του κόσμου δε λαμβάνει υπόψη του την εντολή της Δύσης να την απομονώσει)- και τέλος, πολιτικά "ολοκληρωτική", φυσικά (απλά αγνοήστε εδώ ότι ο όρος αυτός δεν έχει κανένα απολύτως νόημα όσον αφορά τη Ρωσία τώρα).
Για τη "Ρωσία αδύναμη" βρίσκουμε: Δεν είναι όλα όσα λέγονται και στην πραγματικότητα είναι απλώς μια απάτη (εδώ είναι που σχεδόν κανείς δεν μπορεί να αντισταθεί σε αυτό το θανάσιμα κουρασμένο κλισέ περί "Ποτέμκιν" αυτό και "Ποτέμκιν" εκείνο). Πρωτόγονη όσον αφορά, λοιπόν, πραγματικά, τα πάντα: αξίες, πολιτική, οργάνωση, τεχνολογία (θυμάστε τη θεωρία της Γερμανίδας υπουργού Εξωτερικών Ανναλένα Μπάερμποκ για το αλλοπρόσαλλο πλυντήριο ρούχων σχετικά με το πώς οι Ρώσοι παίρνουν τα μικροτσίπ τους; Όχι; Τυχεροί είστε.), άγριοι (Αυτό συνδυάζεται εύκολα με το "πρωτόγονος", φυσικά - βλέπε υπό "Ρώσοι στρατιώτες χωρίς όπλα αλλά με ακονισμένα φτυάρια"), απομονωμένοι (τουλάχιστον από το πολύ σωστό πλήθος στη Δύση) και, τέλος, πάντα πλημμυρισμένοι από καταπιεσμένη λαϊκή δυσαρέσκεια και, δυνητικά τουλάχιστον, στα πρόθυρα της έγχρωμης επανάστασης και της αλλαγής καθεστώτος (ας πούμε, αρκετά αυταρχικοί για να καταδικάσουν, αλλά και τρομερά κακοί σε αυτό - βλέπε υπό "Ποτέμκιν" και "πρωτόγονος").
Θα μπορούσαμε να βελτιώσουμε την εικόνα, αλλά τα περιγράμματα θα πρέπει να είναι αρκετά σαφή. Και να τι αποκαλύπτει: αυτό που κρύβεται πίσω από τις δύο Ρωσίες της Δύσης δεν είναι απλώς μια συζήτηση ή διαφορές απόψεων και εκτιμήσεων, αλλά η τελευταία επανάληψη ενός βαθύ πολιτισμικού μοτίβου με μακρά ιστορία, που φτάνει τουλάχιστον μέχρι τη στιγμή που ο Μέγας Πέτρος έριξε την πύλη στο κλαμπ των ευρωπαϊκών μεγάλων δυνάμεων στις αρχές του 18ου αιώνα.
Από τη μία πλευρά, η Δύση αγαπά να φαντάζεται τη Ρωσία με αυτό που -από το όνομα του μεγάλου Παλαιστινιακού Αμερικανού μελετητή Έντουαρντ Σαΐντ- έχουμε μάθει να αποκαλούμε οριενταλιστικό πλαίσιο, ως έναν Οπισθοδρομικό Άλλο: ένα μέρος αυτής της αιώνιας φανταστικής "Ανατολής" που η Δύση απλώς δεν μπορεί να φανταστεί -ή να αποδεχθεί- ως ισότιμό της. Αυτή είναι η ρίζα όλων αυτών των περιγραφών της σημερινής Ρωσίας ως ένα είδος βενζινάδικου με φτυάρι που τρέχει με άδεια χέρια (αν μου επιτρέπετε μια μεταφορά τόσο μπερδεμένη όσο και η σκέψη που χαρακτηρίζει).
Υπάρχει όμως και ένα άλλο ισχυρό μητρώο στη φαντασία της Δύσης για τη Ρωσία: ο Αισχρός Άλλος. Ενώ στο οριενταλιστικό κλειδί, η Ρωσία θεωρείται τελικά πάντα ως καθησυχαστικά αδύναμη, ο Αμαρτωλός Άλλος είναι διαφορετικός: ένα είδος κακού είδωλου της αυτοϊδεοποίησης της Δύσης, αυτή η Ρωσία εμφανίζεται ως σύγχρονη, χρησιμοποιώντας σύγχρονα μέσα εξουσίας σε πολλαπλούς τομείς, από την πληροφόρηση, την οικονομία μέχρι το πεδίο της μάχης. Ο Αμαρτωλός Άλλος μπορεί επίσης να κινητοποιήσει καλά τον πληθυσμό του- έχει, όπως και η Δύση, λύσει την πολιτική πρόκληση της συμμετοχής των μαζών στην πολιτική, μόνο που η Δύση θέλει να φαντάζεται πως είναι ηθικά κατώτερη από τη δική της παραγωγή συναίνεσης.
Σκεφτείτε το ζήτημα του τρόπου με τον οποίο η Ρωσία έχει πολεμήσει τον τρέχοντα πόλεμο μεταξύ αυτής, από τη μία πλευρά, και της Ουκρανίας και του (de facto) ΝΑΤΟ από την άλλη. Οι αρχικές -και χαρούμενες- δυτικές παρατηρήσεις για τα λάθη της Μόσχας και οι προβλέψεις ότι, με την επιστράτευσή της τον Σεπτέμβριο του 2022, η Μόσχα θα έπεφτε με τα μούτρα και θα προκαλούσε ακόμη και εξέγερση μεγάλης κλίμακας, αν όχι επανάσταση, ήταν ένα κλασικό παράδειγμα όχι μόνο ευσεβούς ομαδικού στοχασμού αλλά και του ανατολίτικου, οπισθοδρομικού-αντίθετου μητρώου. Για να το θέσουμε χονδροειδώς: "Αυτοί οι Ρώσοι απλά δεν μπορούν να το χακάρουν, επειδή - είναι Ρώσοι".
Ωστόσο, όταν η Ρωσία κατάφερε να κινητοποιηθεί και επίσης προσάρμοσε τη στρατιωτική της τακτική, τουλάχιστον ορισμένες δυτικές αντιλήψεις μετατοπίστηκαν στο κλειδί του Αμαρτωλού-Άλλου: όπως έγραψε ο Barry R. Posen, ένας ασυνήθιστα οξυδερκής δυτικός παρατηρητής στο Foreign Affairs, "το πιο ανησυχητικό πράγμα σχετικά με τη ρωσική εκστρατεία βομβαρδισμών είναι ότι η Μόσχα ξέρει τι κάνει". Πράγματι. Αλλά πού είναι οι ειδήσεις;
Είναι ζωτικής σημασίας να κατανοήσουμε ότι αυτό το δυτικό πρότυπο δεν αφορά απλώς την παθητική παρατήρηση. Αντιθέτως, υπάρχει μια ενεργητική πτυχή του: Μπορούμε να διαβάσουμε τις τελευταίες δεκαετίες, ουσιαστικά μετά το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης, ως σημαδεμένες από την επίμονη προσπάθεια της Δύσης όχι μόνο να φανταστεί τη Ρωσία ως καθυστερημένη και αδύναμη. Αντίθετα, η Ρωσία - και οι Ρώσοι - υποτίθεται πως έπρεπε να ταιριάζουν σε αυτή την εικόνα: Κάτω από τα μάτια της Δύσης, η Ρωσία έπρεπε να υποβιβαστεί στην πραγματικά υπάρχουσα ιεραρχία της διεθνούς πολιτικής - μια μεγάλη χώρα (και αγορά), σίγουρα, αλλά και πάλι μια χώρα που, όταν έρθει η ώρα, μπορεί να εξαναγκαστεί ή και να ηττηθεί. Και επειδή η Μόσχα αντιστάθηκε με επιτυχία σε αυτόν τον υποβιβασμό, η Ρωσία είναι τώρα και πάλι ο σκοτεινός Άλλος.
Αυτή η μετατόπιση καταδεικνύει το πιο καταθλιπτικό πράγμα σχετικά με τις απόψεις της Δύσης για τη Ρωσία: η Δύση μπορεί να αλλάζει τον τόνο της από καιρό σε καιρό, μπορεί ακόμη και να παράγει δύο πολύ διαφορετικές, αλληλοαποκλειόμενες αφηγήσεις για τη Ρωσία την ίδια στιγμή, όταν κολλάει σε μια στιγμή μετάβασης ή σύγχυσης. Αλλά στην πραγματικότητα δε μαθαίνει ποτέ. Το μόνο που κάνει, συλλογικά και με πάρα πολύ λίγες εξαιρέσεις, είναι να εναλλάσσεται μεταξύ διαφορετικών πλαισίων στερεοτύπων. Τι χαμένη ευκαιρία. Ξανά και ξανά.