Νοσοκομεία Μπαλουκλή: Το βακούφι που άντεξε διωγμούς, σεισμούς και φωτιές

Η ιστορία του νοσοκομείου του Μπαλουκλή -ή για την ακρίβεια των νοσοκομείων, μια και επρόκειτο για συγκρότημα κλινικών που στέγαζε και το γηροκομείο της Ομογένειας, χάνεται στα βάθη των χρόνων και αποτελεί απόδειξη τόσο της αγάπης και του πάθους των Ρωμιών της Πόλης για τη λειτουργία ενός σύγχρονου ιατρικού ιδρύματος, εξοπλισμένου με ό,τι νεότερο και στελεχωμένου με το πλέον εκπαιδευμένο επιστημονικό προσωπικό της εποχής, όσο και του επιπέδου που είχε καταφέρει να φτάσει ο εκεί Ελληνισμός. 

Από: protothema.gr - Παναγιώτης Σαββίδης

Ολα αυτά μετά τα μέσα του 19ου αιώνα, τότε που η Ελληνορθόδοξη Κοινότητα της Κωνσταντινούπολης, έχοντας συμπαραστάτη το Οικουμενικό Πατριαρχείο, μεσουρανούσε και μεγαλουργούσε παρά τα προβλήματα και τις δυσκολίες. Στους σχεδόν δύο αιώνες λειτουργίας του το νοσοκομείο του Μπαλουκλή περιέθαλψε χιλιάδες ασθενείς, Ελληνες και όχι μόνο, αποτελώντας σημείο αναφοράς της υγειονομικής περίθαλψης της Ομογένειας. Οχι όμως μόνο αυτό. Στο κτίριο όπου ξέσπασε η καταστροφική φωτιά -με τους πολλούς θαλάμους, τα ψηλά ταβάνια, τους μεγάλους διαδρόμους και τα μαρμάρινα κλιμακοστάσια- στεγαζόταν το Γηροκομείο της Ομογένειας, με τους τρόφιμους να αγγίζουν τους 100. Ηλικιωμένοι άνθρωποι στη δύση της ζωής τους, που βρήκαν αποκούμπι στο Μπαλουκλή ανάμεσα σε άλλους συμπατριώτες καθώς και τη φροντίδα και την αγάπη του προσωπικού, μεγάλο μέρος του οποίου είναι Τούρκοι.

Από τη φωτιά καταστράφηκε το κτίριο που στέγαζε το Γηροκομείο και όχι τα υπόλοιπα επτά κτίρια στα οποία συνεχίζεται κανονικά η λειτουργία του νοσοκομείου του Μπαλουκλή και των κλινικών του, το οποίο θεωρείται σήμερα το μεγαλύτερο και πλέον εύπορο ευαγές ίδρυμα (βακούφι) της Ελληνορθόδοξης Κοινότητας της Κωνσταντινούπολης

Παράλληλα σε χώρο του ισογείου λειτουργούσε και η ψυχιατρική κλινική. Θα πρέπει να σημειωθεί, ώστε να μη δημιουργούνται παρανοήσεις, πως από τη φωτιά καταστράφηκε το κτίριο που στέγαζε το Γηροκομείο και όχι τα υπόλοιπα επτά κτίρια στα οποία συνεχίζεται κανονικά η λειτουργία του νοσοκομείου του Μπαλουκλή και των κλινικών του, το οποίο θεωρείται σήμερα το μεγαλύτερο και πλέον εύπορο ευαγές ίδρυμα (βακούφι) της Ελληνορθόδοξης Κοινότητας της Κωνσταντινούπολης. Το συγκρότημα εκτείνεται σε μεγάλη έκταση στη συνοικία Ζεϊτίνμπουρνού, έξω από τα χερσαία τείχη, και αποτελείται από κτίρια όπου παλαιότερα στεγάζονταν κλινικές, διοίκηση και άλλοι χώροι.

Πάθος για προσφορά

Τα πρώτα σύγχρονα νοσηλευτικά ιδρύματα της Ομογένειας ξεκίνησαν να χτίζονται μετά το 1750, φτάνοντας στην ακμή σχεδόν 100 χρόνια μετά, με το συγκρότημα του Μπαλουκλή. Στα μέσα του 18ου αιώνα η επιδημία πανώλης που έπληξε την Πόλη και την Οθωμανική Αυτοκρατορία κινητοποίησε τη συντεχνία των ορθόδοξων παντοπωλών που προχώρησαν στην ίδρυση νοσοκομείου -έξω από τα τείχη- για τους προσβαλλόμενους από τη νόσο, που δεν είχαν -κυριολεκτικά- στον ήλιο μοίρα. Ηταν το πρώτο Πανωλικό Γραικικό Νοσοκομείο της Κωνσταντινούπολης, το οποίο λειτούργησε σε ξύλινο οίκημα στο Επταπύργιο.

Eίσοδος και Πύργος

Το νοσοκομείο καταστράφηκε ολοκληρωτικά από πυρκαγιά το 1790, για να χτιστεί στη συνέχεια νέο κτίριο με παρέμβαση του μεγάλου διερμηνέα της Πύλης Γεωργίου Μουρούζη και χρήματα που διέθεσε ο Οικουμενικός Πατριάρχης Νεόφυτος Ζ’. Την ίδια περίοδο χτίστηκε και λειτούργησε, με δαπάνη του αξιωματούχου της Πύλης Γεώργιου Σταυράκογλου, νοσοκομείο για τη νοσηλεία ναυτιλλομένων που δεν είχαν προσβληθεί από επιδημίες. Το αρχικό ξύλινο οίκημα επίσης παραδόθηκε στις φλόγες, με αποτέλεσμα να ανεγερθεί στη συνέχεια νέο λιθόκτιστο νοσοκομείο, με τη συνδρομή ομογενών που συγκέντρωσαν για τον σκοπό αυτό 1.105 χρυσές τουρκικές λίρες. Με συνεισφορές ομογενών κατασκευάστηκε τρίτο νοσοκομείο στο Σταυροδρόμι του Ταξίμ το 1780, στο οποίο επίσης νοσηλεύτηκαν ασθενείς της επιδημίας πανώλης.

Παλαιά αίθουσα Παθολογίας Αγίου Παντελεήμονος

Το τέλος της επιδημίας (1837) δεν εφησύχασε την Ομογένεια και τους εκπροσώπους της, που ενέτειναν ακόμη περισσότερο την προσπάθεια προκειμένου να ιδρυθεί ένα νέο υπερσύγχρονο νοσηλευτικό συγκρότημα, στα πρότυπα αντίστοιχων της Ευρώπης. Με διάταγμα του σουλτάνου Μαχμούτ Β’, που χαρακτηρίστηκε για το σημαντικό μεταρρυθμιστικό του έργο, δίνεται το πράσινο φως για την κατασκευή του συγκροτήματος του Μπαλουκλή (1836-1838) έξω από την πύλη του Επταπυργίου, σε έκταση που παραχώρησε ο ίδιος ο σουλτάνος. Αρχικά τα νοσοκομεία αποτελούνται από δώδεκα μεγάλες αίθουσες (ασθενών, προσωπικού, χειρουργείο), φαρμακείο, μαγειρείο, πλυντήριο, ιματιοφυλάκιο, λουτρά, αποθήκες, καθώς και την εκκλησία του Αγίου Χαραλάμπους.

Διευθυντήριον Εθνικών Νοσοκομείων

Το συγκρότημα χτίζεται σε σχήμα «Π» έχοντας στο κέντρο του τον ναό. Το νοσοκομείο λειτουργούσε υπό την επίβλεψη του εκάστοτε Οικουμενικού Πατριάρχη, ενώ με πατριαρχικό σιγίλιο μάλιστα το 1794 ορίστηκαν επίτροποι του ιδρύματος οι συντεχνίες «οι τε γουναράδες και των Χίων οι τζοχατσήδες και οι χεταετζήδες και οι τζεβαερετζήδες και οι απατζήδες χριστιανοί», οι οποίες ανέλαβαν τα έξοδα των νοσοκομείων. Με την έναρξη λειτουργίας του νοσηλευτικού συγκροτήματος στου Μπαλουκλή έκλεισαν τα παλαιότερα, με τους ασθενείς να διακομίζονται στο νέο υπερσύγχρονο -για την εποχή- νοσοκομείο.

Την ίδια εποχή, εντάχθηκε στου Μπαλουκλή και η παρακείμενη Μονή της Ζωοδόχου Πηγής, επειδή σε κτίριά της λειτουργούσαν ψυχιατρικές κλινικές. Η Ζωοδόχος Πηγή του Μπαλουκλή ή Παναγία η Μπαλουκλιώτισσα χτίστηκε (ο πρώτος ναός) από τον Ιουστινιανό Α’ τα έτη 559-560, βρίσκεται έξω από τη δυτική πύλη της Σηλυβρίας, όπου υπήρχαν τα λεγόμενα «παλάτια των πηγών», στα οποία οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες παραθέριζαν την άνοιξη. Ελαβε την ονομασία του από την τουρκική λέξη balιk (ψάρι) και περιλαμβάνει το Μοναστήρι, την Εκκλησία και το Αγίασμα, που βρίσκεται στον υπόγειο ναό και αποτελείται από μαρμαρόκτιστη πηγή. Στην αυλή της Ζωοδόχου Πηγής βρίσκονται οι τάφοι των Οικουμενικών Πατριαρχών. Το συγκρότημα του Μπαλουκλή επεκτάθηκε στα μέσα του 19ου αιώνα με την κατασκευή επιβλητικού Ορφανοτροφείου Αρρένων, που το 1903 μεταφέρθηκε και λειτούργησε στη νήσο Πρίγκηπο.

Xαριτωνίδειος Παθολογική Αίθουσα

Καταστροφικός σεισμός

Ο καταστροφικός σεισμός του 1894 θα ισοπεδώσει πολλά κτίρια, θέτοντας και πάλι σε κινητοποίηση την Ομογένεια και το Οικουμενικό Πατριαρχείο προκειμένου να χτιστούν νέα σύγχρονα με βάση όσα προστάζουν οι κανόνες της ιατρικής επιστήμης και της υγιεινής. Τα περισσότερα από τα σημερινά κτίρια του συγκροτήματος -και αυτό που καταστράφηκε από την πρόσφατη πυρκαγιά- χρονολογούνται τη συγκεκριμένη περίοδο. Σημαντικές στην κατασκευή των νέων κτιρίων και στην εξασφάλιση λειτουργίας του νοσοκομείου υπήρξαν τόσο η παραχώρηση από το Οικουμενικό Πατριαρχείο των εσόδων από τα προσκυνήματα της Παναγίας Μπαλουκλιώτισσας και της Παναγίας Σούδας όσο και οι μεγάλες δωρεές γνωστών ευεργετών όπως ο Γεώργιος Ζαρίφης, ο Αμπρουζής Μαυρογορδάτος, ο Ανδρέας Συγγρός, ο Ιωάννης Χαριτωνίδης κ.ά. Την ίδια εποχή (1882) χτίζεται και ο επιβλητικός πύργος στην είσοδο του συγκροτήματος με δαπάνες των αδελφών Ι. και Δ. Βερνουδάκη.

Αίθουσα εγχειρήσεων Μαυρογορδάτειου Εγχειρητηρίου

Η άνθηση που ακολούθησε, παρά τις δυσκολίες που αντιμετώπιζε η Ομογένεια λόγω της έκρυθμης κατάστασης ανάμεσα στην Ελλάδα και την τότε Οθωμανική Αυτοκρατορία (Βαλκανικοί Πόλεμοι, Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, Μικρασιατική Εκστρατεία), αποτυπώνεται στην έκταση των 163.000 τ.μ., στα δεκάδες κτίρια και τα νοσηλευτικά τμήματα που λειτούργησαν με ονομασίες εντελώς παράξενες για την εποχή μας στο Μπαλουκλή, όπως «Τμήμα επιληπτικών και ρυπαρών φρενοβλαβών γυναικών», «Τμήμα ησύχων εργαζομένων φρενοβλαβών ανδρών» κ.ά., έως το 1920.

Φωτογραφίες-ντοκουμέντα από το Μπαλουκλή των αρχών του 20ού αιώνα περιέχει η έκδοση του 1905 «Λεύκωμα των εν Κωνσταντινουπόλει Εθνικών Φιλανθρωπικών Καταστημάτων» που έχει διασώσει η βιβλιοθήκη του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη στον Πειραιά. Το φωτογραφικό υλικό αποτυπώνει την οργάνωση, τον πλούτο και την ευμάρεια του φημισμένου νοσοκομείου της Ομογένειας στην Πόλη. Τα νοσοκομεία του Μπαλουκλή ήταν από τα πλέον σύγχρονα της εποχής στην Πόλη και σε αυτό συνέβαλε και η ηλεκτροδότηση του συγκροτήματος μετά το 1925.

Σε μια εποχή που η θεραπεία με ορούς και αντιβιοτικά ήταν κάτι παντελώς άγνωστο, το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό εφάρμοζε με επιτυχία την αντιμετώπιση της ασθένειας εντός νοσοκομείου, με συστηματική και οργανωμένη περίθαλψη ακολουθώντας τα διεθνή πρότυπα. Τα αρχεία του Μπαλουκλή μαρτυρούν πως οι πόρτες των νοσοκομείων του συγκροτήματος ήταν ανοιχτές σε όλους τους ασθενείς, ανεξαρτήτως εθνικής καταγωγής και θρησκείας. Η όξυνση των σχέσεων ανάμεσα σε Ελλάδα και Τουρκία στα μέσα της δεκαετίας του 1950 (Αγώνας ΕΟΚΑ στην Κύπρο, Σεπτεμβριανά) οδήγησε στις απελάσεις του 1964-1965 με στόχο τη διάλυση της ελληνικής κοινότητας της Κωνσταντινούπολης.

Είσοδος Ψυχιατρείου

Πληθυσμιακή συρρίκνωση

Η συρρίκνωση της Ομογένειας επηρεάζει ανεπανόρθωτα και τα φημισμένα νοσοκομεία του Μπαλουκλή, που δέχτηκε πολλά θύματα του πογκρόμ της 9ης Σεπτεμβρίου του 1955 κατά της ελληνορθόδοξης κοινότητας της Πόλης. Η έλλειψη γεννήσεων, καθώς οι Ρωμιοί λιγόστευαν όλο και περισσότερο, οδήγησε στο κλείσιμο της γυναικολογικής κλινικής, αποτυπώνοντας πλέον τη μη αναστρέψιμη κατάσταση για την Ομογένεια της Πόλης. Ηταν ουσιαστικά η αρχή μιας καθοδικής πορείας, που συνεχίζεται έως τις ημέρες μας και έχει απόλυτη σχέση με την παρουσία των Ελλήνων στην Κωνσταντινούπολη. Το γεγονός αυτό οδήγησε τους διοικούντες το ίδρυμα να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα και να ανοίξουν τις πύλες του νοσοκομείου και για Τούρκους ασθενείς, αλλά και εργαζομένους σε αυτό.

Το συγκρότημα ανακαινίστηκε το 1991 και το 1994 ξεκίνησε να λειτουργεί στους χώρους του η πρώτη ιδιωτική κλινική για τη θεραπεία από κατάχρηση αλκοόλ και ναρκωτικές ουσίες στην Τουρκία. Η συγκεκριμένη κλινική είναι από τις πλέον φημισμένες στη χώρα, που λόγω των προγραμμάτων που εφαρμόζει δέχεται ασθενείς και από το εξωτερικό. Γνωστή για την αποτελεσματικότητά της είναι επίσης και η ψυχιατρική κλινική, με την υπηρεσία ψυχικών και νευρικών παθήσεων να είναι η δεύτερη μεγαλύτερη στην Κωνσταντινούπολη. Θα πρέπει να αναφερθεί πως μετά το 1960 το τουρκικό Δημόσιο επιχείρησε να δημεύσει την περιουσία του Μπαλουκλή, κινητοποιώντας τους φορείς της Ομογένειας που κινήθηκαν δικαστικά.

Μηχανοστάσιον

Οι προσπάθειες φαίνεται να μπήκαν στον πάγο, με τον νόμο που ψήφισε το 2002 το τουρκικό Κοινοβούλιο για την προστασία των δικαιωμάτων των μειονοτήτων, λόγω του αιτήματος που κατέθεσε η Τουρκία για ένταξη στην Ε.Ε. Η άμεση κινητοποίηση των τουρκικών αρχών απέτρεψε την επέκταση της φωτιάς στο υπόλοιπο συγκρότημα του Μπαλουκλή, περιορίζοντας τις καταστροφές στη στέγη και τον επάνω όροφο του Γηροκομείου. Οπως έγινε γνωστό, από τη φωτιά δεν υπέστησαν ζημιές τα φέροντα στοιχεία του κτιρίου που θα επιδιορθωθεί το αμέσως επόμενο διάστημα.

Mηχανικόν Πλυντήριον

Ηδη ξεκίνησαν η καταγραφή και οι πρώτες μελέτες και εκτιμάται πως θα απαιτηθούν 3-6 μήνες ώστε το κτίριο να επανέλθει στην πρότερη κατάσταση. Προς την κατεύθυνση αυτή, υπήρξε παρέμβαση και από τον Τούρκο πρόεδρο Ταγίπ Ερντογάν, που με μήνυμά του στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δήλωσε πως παρακολούθησε με ενδιαφέρον την προσπάθεια κατάσβεσης εκφράζοντας τη λύπη του για την καταστροφή. Σύμφωνα με το γραφείο Τύπου της τουρκικής προεδρίας, ανατέθηκε στον υπουργό Υγείας Φαχρετίν Κοτζά να προχωρήσει σε όλες τις απαραίτητες μελέτες για την ανακατασκευή του κτιρίου.

* Οι φωτογραφίες των Εθνικών Φιλανθρωπικών Καταστημάτων στο Μπαλουκλί προέρχονται από το «Λεύκωμα Εθνικών Φιλανθρωπικών Καταστημάτων» (Κωνσταντινούπολη, 1905, Τυπογραφείο Λ. Κορομηλά)