Από ποιες χώρες προέρχονταν οι φιλέλληνες το 1821; - Τα πυρπολικά και η ιστορία τους - Πόσοι ήταν οι Ρώσοι φιλέλληνες; - Η συνέντευξη του Ρώσου πρέσβη στο OPEN για τους Ρώσους φιλέλληνες - Η φιλελληνίδα που επηρέαζε τον τσάρο Αλέξανδρο Α’ και πέθανε στην εξορία…
Σε δεκαπέντε μέρες περίπου, θα γιορτάσουμε τα 201 χρόνια από την έναρξη της Επανάστασης του 1821. Προς το παρόν, σχεδόν κανένας δεν ασχολείται με αυτό το σημαντικό γεγονός καθώς ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει επισκιάσει τα πάντα.
Από: protothema.gr / Μιχάλης Στούκας
Εμείς θα ασχοληθούμε και σήμερα με ένα θέμα που αφορά το 1821. Συγκεκριμένα με τους φιλέλληνες και ειδικότερα με τους Ρώσους φιλέλληνες. Στο τελευταίο μέρος του άρθρου θα ασχοληθούμε με μία σχεδόν άγνωστη φιλελληνίδα η οποία επηρέαζε βαθύτατα τον τσάρο Αλέξανδρο Α’ που κατείχε την εξουσία στη Ρωσία τα πρώτα, κρίσιμα χρόνια του Αγώνα των Ελλήνων για την ανεξαρτησία και τον έστρεψε σε μυστικιστικές αναζητήσεις. Δυστυχώς το τέλος της ήταν άδοξο και τραγικό καθώς πέθανε εξόριστη στην Κριμαία το 1824. Πρόκειται για τη βαρόνη Ιουλιάνα Κρούντενερ που όπως θα δούμε η εκδήλωση των φιλελληνικών της αισθημάτων την έφερε σε ρήξη με τον τσάρο και τελικά την οδήγησε στην εξορία και τον θάνατο…
Από: protothema.gr / Μιχάλης Στούκας
Εμείς θα ασχοληθούμε και σήμερα με ένα θέμα που αφορά το 1821. Συγκεκριμένα με τους φιλέλληνες και ειδικότερα με τους Ρώσους φιλέλληνες. Στο τελευταίο μέρος του άρθρου θα ασχοληθούμε με μία σχεδόν άγνωστη φιλελληνίδα η οποία επηρέαζε βαθύτατα τον τσάρο Αλέξανδρο Α’ που κατείχε την εξουσία στη Ρωσία τα πρώτα, κρίσιμα χρόνια του Αγώνα των Ελλήνων για την ανεξαρτησία και τον έστρεψε σε μυστικιστικές αναζητήσεις. Δυστυχώς το τέλος της ήταν άδοξο και τραγικό καθώς πέθανε εξόριστη στην Κριμαία το 1824. Πρόκειται για τη βαρόνη Ιουλιάνα Κρούντενερ που όπως θα δούμε η εκδήλωση των φιλελληνικών της αισθημάτων την έφερε σε ρήξη με τον τσάρο και τελικά την οδήγησε στην εξορία και τον θάνατο…
Από ποιες χώρες κατάγονταν οι φιλέλληνες του 1821;
Θα ξεκινήσουμε όμως το σημερινό μας άρθρο με μία γενικότερη αναφορά στους φιλέλληνες που πολέμησαν για τη χώρα μας κατά την Επανάσταση του 1821. Νομίζουμε ότι κάτι τέτοιο ενδιαφέρει ιδιαίτερα και τους αναγνώστες μας.
Σύμφωνα με τον Heinrich Sander που καταγόταν από την Έση και υπήρξε αξιωματικός του ελληνικού στρατού, οι φιλέλληνες του 1821 ήταν 5.410. Από αυτούς οι περισσότεροι, 4.000 και πλέον, κατάγονταν από περιοχές της σημερινής Γερμανίας! Εντυπωσιακό είναι και το ότι ανάμεσα στους φιλέλληνες, υπήρχαν και τρεις Τούρκοι! Παραθέτουμε αναλυτικά τον κατάλογο όπως υπάρχει στο βιβλίο των Γουλιέλμου Μπαρτ και Μαξ Κέριχ -Κορν «Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΦΙΛΕΛΛΗΝΩΝ», Εκδόσεις Παρισιάνου, 2021.
Βέβαια ο συγκεκριμένος κατάλογος έχει ελλείψεις (π.χ. απουσιάζουν παντελώς οι 11+1 Αμερικανοί φιλέλληνες στους οποίους αφιερώσαμε εκτενές άρθρο στις 18/4/2021), ωστόσο δεν απέχει πολύ από την πραγματικότητα.
Οι Ρώσοι φιλέλληνες που πολέμησαν στην Ελλάδα το 1821
Για τους Ρώσους φιλέλληνες που πήραν μέρος στην Επανάσταση του 1821 δεν έχουμε πολλές πληροφορίες. Σύμφωνα με τον κατάλογο του Sander, ήταν δέκα. Διαφωτιστικός ήταν ο πρεσβευτής της Ρωσίας στη χώρα μας Αντρέι Μάσλοβ, που σε συνέντευξή του στο OPEN στο πλαίσιο της σειράς εκπομπών «Κι εγένετο Ελλάς» πριν από ένα περίπου χρόνο, έδωσε αρκετές λεπτομέρειες.
Παραθέτουμε και το βίντεο με την ολιγόλεπτη συνέντευξη του Ρώσου πρέσβη για να έχουν οι αναγνώστες μας καλύτερη αντίληψη των πραγμάτων.
Είναι αλήθεια ότι στη Ρωσία το ξέσπασμα της Επανάστασης του 1821 προκάλεσε ιδιαίτερη συγκίνηση σε μεγάλο μέρος του πληθυσμού της. Ξεχωριστή θέση ανάμεσα στους Ρώσους φιλέλληνες, κατέχει σίγουρα ο μεγάλος ποιητής Αλεξάντερ Πούσκιν ο οποίος έγραψε πολλά ποιήματα προς τιμήν των Ελλήνων αγωνιστών. Ένας άλλος ποιητής, λιγότερο γνωστός, που επίσης έγραψε ποιήματα για την Ελληνική Επανάσταση ήταν ο Wilhelm Karlovich Kuchelbecker (Βίλχελμ Κίχελμπεκερ, 1797-1848).
Karlovich Kuchelbecker
Το φιλελληνικό ρεύμα της Ρωσίας αναπτύχθηκε σε δύο κατευθύνσεις. Η πρώτη αφορούσε την περίθαλψη Ελλήνων προσφύγων και η δεύτερη την εξαγορά Ελλήνων αιχμαλώτων. Μόνο το 1821, περίπου 12.000 Έλληνες πρόσφυγες δέχτηκαν περίθαλψη, ενώ σύμφωνα με κάποιες πηγές ο ίδιος ο τσάρος έδινε επιχορήγηση από το αυτοκρατορικό ταμείο κάθε μήνα, το ποσό των 13.000 ρουβλίων. Όπως θα δούμε στη συνέχεια ακόμα και η σύζυγος του τσάρου Ελισάβετ πρόσφερε χρήματα και πολύτιμα δώρα για την Ελλάδα.
Υπήρξαν όμως και περίπου δέκα Ρώσοι οι οποίοι πολέμησαν στο πλευρό των Ελλήνων στη διάρκεια του Αγώνα. Ας δούμε περισσότερες λεπτομέρειες γι’ αυτούς.
Ο Ιωσήφ Μπερεντζόφσκι με τα δύο αδέλφια του ήταν ανάμεσα σε αυτούς. Σε επιστολή του προς το Εκτελεστικό Σώμα, γράφει ο Ιωσήφ:
«… εκίνησα από την Ρωσίαν με άλλους δυο μου αδελφούς και ήρθομεν εδώ εις Πελοπόννησον, εφέρομεν δε μεθ’ ημών εκατόν ογδοήκοντα στρατιώτας δι’ ίδιων μας εξόδων, διακόσια πενήντα τουφέκια, εξακοσίας οκάδας μόλυβδον και άλλας χιλίας οκτακοσίας βαρούτην, τα οποία όλα αυτά τα εγχειρίσαμεν εις τον τότε αρχηγόν Δ. Υψηλάντην».
Στη συνέντευξη του ο κύριος Μάσλοφ αναφέρθηκε στους αδελφούς Μπερεντζόφσκι και τόνισε ότι πολέμησαν στον Μοριά και την Κρήτη και ότι όντως έφεραν μαζί τους 180 στρατιώτες.
Στην καταστροφική μάχη του Πέτα (δείτε σχετικό άρθρο μας στις 18/2/2017) έχασαν τη ζωή του ο ένας από τους αδελφούς Μπερεντζόφσκι και ένας ακόμα Ρώσος φιλέλληνας ο Obba, για τον οποίο δεν υπάρχουν διαθέσιμες περισσότερες πληροφορίες.
Υπήρξαν όμως και περίπου δέκα Ρώσοι οι οποίοι πολέμησαν στο πλευρό των Ελλήνων στη διάρκεια του Αγώνα. Ας δούμε περισσότερες λεπτομέρειες γι’ αυτούς.
Ο Ιωσήφ Μπερεντζόφσκι με τα δύο αδέλφια του ήταν ανάμεσα σε αυτούς. Σε επιστολή του προς το Εκτελεστικό Σώμα, γράφει ο Ιωσήφ:
«… εκίνησα από την Ρωσίαν με άλλους δυο μου αδελφούς και ήρθομεν εδώ εις Πελοπόννησον, εφέρομεν δε μεθ’ ημών εκατόν ογδοήκοντα στρατιώτας δι’ ίδιων μας εξόδων, διακόσια πενήντα τουφέκια, εξακοσίας οκάδας μόλυβδον και άλλας χιλίας οκτακοσίας βαρούτην, τα οποία όλα αυτά τα εγχειρίσαμεν εις τον τότε αρχηγόν Δ. Υψηλάντην».
Στη συνέντευξη του ο κύριος Μάσλοφ αναφέρθηκε στους αδελφούς Μπερεντζόφσκι και τόνισε ότι πολέμησαν στον Μοριά και την Κρήτη και ότι όντως έφεραν μαζί τους 180 στρατιώτες.
Στην καταστροφική μάχη του Πέτα (δείτε σχετικό άρθρο μας στις 18/2/2017) έχασαν τη ζωή του ο ένας από τους αδελφούς Μπερεντζόφσκι και ένας ακόμα Ρώσος φιλέλληνας ο Obba, για τον οποίο δεν υπάρχουν διαθέσιμες περισσότερες πληροφορίες.
ΑΛΕΞΑΝΤΕΡ ΠΟΥΣΚΙΝ
Πάντως στο Πέτα σύμφωνα με τον Γάλλο φιλέλληνα Ρεμπό πολέμησαν 96 φιλέλληνες, ενώ ο Μπάμπης Άννινος γράφει ότι το Τάγμα των Φιλελλήνων στο Πέτα, δεν είχε στη δύναμή του πάνω από 100 άνδρες (σχεδόν όλοι είναι γνωστοί). Συνεπώς ο Μπερεντζόφσκι μάλλον δεν συνοδευόταν από τους στρατιώτες με τους οποίους ήρθε στην Ελλάδα.
Όπως αναφέρει στη συνέντευξή του ο κύριος Μάσλοφ, ένας από τους αδελφούς Μπερεντζόφσκι, τραυματίστηκε σοβαρά σε μάχη του 1821 και έμεινε ανάπηρος. Αυτό συνέβη πιθανότατα στην Κάσο.
Ο Ρώσος πρέσβης αναφέρεται επίσης σε δύο Ρώσους ναυτικούς, τον Ivan Afenachief (Ιβάν Αφανάσιεφ) και τον Στεφανί Λεονίδα οι οποίοι τιμούνται ιδιαίτερα στην Ύδρα, καθώς διέδωσαν στους ντόπιους την τεχνογνωσία των πυρπολικών.
Τα πυρπολικά και η ιστορία τους
Εδώ βέβαια, ας επιτρέπει να έχουμε μερικές επιφυλάξεις. Οι Έλληνες, δεν γνώριζαν το 1821 τη χρήση των πυρπολικών και την έμαθαν από τους Ρώσους; Μπορεί να φαίνεται παράδοξο, όμως πυρπολικά χρησιμοποιήθηκαν από τους Άγγλους (fireships τα ονόμαζαν) το 1588 εναντίον της ισπανικής «Αήττητης Αρμάδας», αλλά και στους πολέμους με τους Ολλανδούς τον 17ο και τον 18ο αιώνα. Οι Γάλλοι διατηρούσαν πυρπολικά (brulots) στο πολεμικό Ναυτικό τους μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα. Στη νεότερη ελληνική ιστορία η πρώτη χρήση πυρπολικού έγινε στη διάρκεια των Ορλοφικών και συγκεκριμένα στη ναυμαχία του Τσεσμέ (26 Ιουνίου 1770), όταν Ψαριανοί που είχαν ενταχθεί στη μοίρα του Ρώσου Ναύαρχου Σπιρίντοφ πυρπόλησαν οθωμανικά πλοία. Αυτό επιβεβαιώνεται και από τον Φ. Μπουλανζέ: «Κατά τον ρωσοτουρκικόν πόλεμον, εν έτει 1771 υπήρχαν εν τω ρωσικώ στόλω πλείστα ελληνικά πλοία, εν οις και πυρπολικά». Όπως είναι γνωστό η συμβολή των πυρπολικών στον ναυτικό αγώνα του 1821 ήταν τεράστια. Η πρώτη πυρπόληση κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης έγινε στην Ερεσό της Λέσβου στις 27 Μαΐου 1821. Ναύαρχος του ελληνικού στόλου στην Ερεσό ήταν ο Υδραίος Ιάκωβος Τομπάζης.
EΡΕΣΟΣ 1821
Ονομαστοί μπουρλοτιέρηδες (πυρπολητές), εκτός από τον Παπανικολή, ήταν επίσης ο Κανάρης, ο Πιπίνος, ο Ματρόζος, ο Ραφαλιάς, ο Θεοχάρης, ο Μουσιούς κ.ά., οι οποίοι σύμφωνα με τα αρχεία της Επιτροπής Αγώνα (1833 – 1877) ανερχόταν στους 487. Τα στοιχεία για τα πυρπολικά, προέρχονται από το σχετικό λήμμα της εγκυκλοπαίδειας ΠΑΠΥΡΟΣ ΛΑΡΟΥΣ ΜΠΡΙΤΑΝΙΚΑ που υπογράφει ο αείμνηστος Βασίλης Σφυρόερας.
Όμως τα πυρπολικά δεν χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά στα νεότερα χρόνια, αλλά στην αρχαιότητα. Η πρώτη αναφορά για χρήση πυρπολικών κατά εχθρικών πλοίων, αφορά τη χρήση τους από τους Συρακούσιους εναντίον του αθηναϊκού στόλου, κατά την εκστρατεία της Σικελίας (415 – 413 π.Χ.). Μια άλλη γνωστή περίπτωση, αφορά την πολιορκία της Τύρου από τον Μέγα Αλέξανδρο (332 π.Χ.), όταν οι κάτοικοι της πόλης χρησιμοποίησαν τέτοια πλοία εναντίον των Μακεδόνων(σύντομα θα αναφερθούμε στην πολιορκία της Τύρου από τον Μέγα Αλέξανδρο). Ποια ήταν όμως η συμβολή του Ιβάν Αφανάσιεφ και του Στεφανί Λεονίδα στην κατασκευή πυρπολικών κατά το 1821; Ένα εξαιρετικό άρθρο για το θέμα των μπουρλότων έγραψε ο Παναγιώτης Παπαγαρυφάλλου στο τεύχος 75 του περιοδικού «Ιστορία» (Σεπτέμβριος 1974). Σύμφωνα με αυτό, κατασκευαστής των πρώτων ελληνικών πυρπολικών το 1821, ήταν ο Ιωάννης Δημουλίτσας ή Πατατούκος, με καταγωγή από την Πάργα, ο οποίος κατοικούσε στα Ψαρά. Την άποψη αυτή ενστερνίζεται και στο «Υπόμνημα περί κατασκευής των πυρπολικών» ο Κ. Νικόδημος, ενώ και ο Σπυρίδων Τρικούπης δέχεται ότι ο Πατατούκος ήταν αυτός που γνώριζε την τέχνη κατασκευής μπουρλότων. Μια άλλη εκδοχή, θέλει ως εμπνευστή της κατασκευής πυρπολικών τον Ιάκωβο Τομπάζη, ο οποίος εν πλω για την Ερεσό της Λέσβου, όπου ο ελληνικός στόλος πέτυχε την πρώτη μεγάλη νίκη του επί του τουρκικού,συνάντησε έναν Άγγλο ναυτικό ο οποίος του συνέστησε να χρησιμοποιήσει πυρπολικά εναντίον των αντιπάλων. Τα πυρπολικά στη διάρκεια του Αγώνα ονομάζονταν «ηφαίστεια» ή «καυστικά». Πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τα πυρπολικά μας δίνει και ο αείμνηστος Σαράντος Καργάκος στο έργο του «Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821». Γράφει συγκεκριμένα ότι οι Βενετοί είχαν χρησιμοποιήσει πυρπολικά πριν το 1565. Ο σπουδαίος βυζαντινολόγος Φαίδων Κουκουλές, θεωρεί ως πρώτη μορφή πυρπολικών τα βυζαντινά «πυρφόρα πλοία, τα δρυμώνια (δρόμωνες) τα εκσφενδονίζοντα δια των σιφωνίων το πολυπόθητον υγρόν πυρ».
Και ο Καργάκος θεωρεί ότι πρώτος κατασκευαστής πυρπολικού ήταν ο Ιωάννης Δημουλίτσας ή Πατατούκος (λόγω του επενδύτη, της πατατούκας που φορούσε), ο οποίος έχοντας ζήσει ως ναυτικός και τεχνίτης (καραβομαραγκός) σε πολλά λιμάνια της Μεσογείου, έμαθε στη Μασσαλία την τέχνη της κατασκευής πυρπολικών την όποια και δίδαξε στους άλλους Έλληνες.
Ο Καργάκος και ο Παπαγαρυφάλλου, θεωρούν ότι καθώς στη ναυμαχία του Τσεσμέ το 1770, συμμετείχαν πολλοί Ψαριανοί, κάποιοι από αυτούς που ζούσαν το 1821 μετέφεραν τις γνώσεις τους για τα πυρπολικά σε νεότερους οι οποίοι τις αξιοποίησαν. Πάντως η δράση των πυρπολικών προκαλούσε πανικό στους Τούρκους και θαυμασμό στους Ευρωπαίους. Χαρακτηριστικά, ο Αυστριακός πρεσβευτής στην Ελλάδα από το 1834 ως το 1849, Άντον Πρόκες φον Όστεν, ένθερμος φιλέλληνας γράφει: «Ο τρόμος που προκαλούν οι μπουρλοτιέρηδες είναι διάχυτος». Αναφέρει ότι κατά την καταστροφή των Ψαρών ένα μπρίκι που ξέφυγε από την αιχμαλωσία κρέμασε σε εμφανές σημείο ένα φανάρι. « Οι Τούρκοι το πέρασαν για πυρπολικό και σταμάτησαν την καταδίωξη».
Στις 19/9/1822, ο Ιβάν Αφανάσιεφ έστειλε στους πρόκριτους της Ύδρας επιστολή, στην οποία γράφει, ανάμεσα στα άλλα: «Σας είναι γνωστόν ότι εγώ πρώτος επρόβαλα των πυρπολικών των κατασκευήν, ότι με επροστάξατε αμέσως να κατασκευάσω τινά εξ αυτών και ότι παρευρέθη εις την Μυτιλήνην, όταν το ελληνικόν πυρ αποτέφρωσε το υπερήφανον δελίνι (κατάφρακτο πολεμικό ιστιοφόρο) των βαρβάρων…».
Στην ίδια επιστολή ο Αφανάσιεφ ζητά χρηματική αποζημίωση από τους Υδραίους προκρίτους. Ο Παναγιώτης Παπαγαρυφάλλου θεωρεί ότι ο Αφανάσιεφ δεν είχε καμία απολύτως σχέση με τα πυρπολικά και ότι απλά ήθελε να αποκομίσει κάποια χρηματική αμοιβή.
Μάλιστα για να τεκμηριώσει την άποψή του αυτή, παραθέτει στοιχεία από επιστολή των Υδραίων στις 9 Ιουνίου 1821 στους πολιορκητές του φρουρίου της Ναυπάκτου, στην οποία τονίζεται η ανάγκη χρήσης πυρπολικών για την καταστροφή του εχθρικού στόλου και πώς αυτά κατασκευάζονται…
Ο Σ.Καργάκος γράφει για τον Αφανάσιεφ ότι ήταν «παλαίμαχος Ρώσος ναυτικός που είχε ξεμείνει στα Ψαρά» και ότι διεκδίκησε την πατρότητα της κατασκευής των πρώτων ελληνικών πυρπολικών. Να σημειώσουμε εδώ ότι για τον Στεφανί Λεονίδα που ανέφερε ο κύριος Μάσλοφ, δεν βρήκαμε κάποιο στοιχείο…
Νικολάι Ράικο και Αλέξις Προτοποπόφ: δυο σημαντικοί Ρώσοι φιλέλληνες
Δύο από τους σημαντικότερους Ρώσους φιλέλληνες το 1821 ήταν ο Αλέξις Προτοποπόφ και ο Νικολάι Ράικο. Ο Αλέξις Προτοποπόφ (Alexis Protopopoff), ήταν αρχικά απλός εθελοντής που μετείχε στην εκστρατεία της Χίου, ενώ στη συνέχεια εντάχθηκε στο Ιππικό του Τακτικού Σώματος με τον βαθμό του Ανθυπίλαρχου.
Rayko Nikolai
Όπως αναφέρει στη συνέντευξή του ο κύριος Μάσλοφ, ένας από τους αδελφούς Μπερεντζόφσκι, τραυματίστηκε σοβαρά σε μάχη του 1821 και έμεινε ανάπηρος. Αυτό συνέβη πιθανότατα στην Κάσο.
Ο Ρώσος πρέσβης αναφέρεται επίσης σε δύο Ρώσους ναυτικούς, τον Ivan Afenachief (Ιβάν Αφανάσιεφ) και τον Στεφανί Λεονίδα οι οποίοι τιμούνται ιδιαίτερα στην Ύδρα, καθώς διέδωσαν στους ντόπιους την τεχνογνωσία των πυρπολικών.
Τα πυρπολικά και η ιστορία τους
Εδώ βέβαια, ας επιτρέπει να έχουμε μερικές επιφυλάξεις. Οι Έλληνες, δεν γνώριζαν το 1821 τη χρήση των πυρπολικών και την έμαθαν από τους Ρώσους; Μπορεί να φαίνεται παράδοξο, όμως πυρπολικά χρησιμοποιήθηκαν από τους Άγγλους (fireships τα ονόμαζαν) το 1588 εναντίον της ισπανικής «Αήττητης Αρμάδας», αλλά και στους πολέμους με τους Ολλανδούς τον 17ο και τον 18ο αιώνα. Οι Γάλλοι διατηρούσαν πυρπολικά (brulots) στο πολεμικό Ναυτικό τους μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα. Στη νεότερη ελληνική ιστορία η πρώτη χρήση πυρπολικού έγινε στη διάρκεια των Ορλοφικών και συγκεκριμένα στη ναυμαχία του Τσεσμέ (26 Ιουνίου 1770), όταν Ψαριανοί που είχαν ενταχθεί στη μοίρα του Ρώσου Ναύαρχου Σπιρίντοφ πυρπόλησαν οθωμανικά πλοία. Αυτό επιβεβαιώνεται και από τον Φ. Μπουλανζέ: «Κατά τον ρωσοτουρκικόν πόλεμον, εν έτει 1771 υπήρχαν εν τω ρωσικώ στόλω πλείστα ελληνικά πλοία, εν οις και πυρπολικά». Όπως είναι γνωστό η συμβολή των πυρπολικών στον ναυτικό αγώνα του 1821 ήταν τεράστια. Η πρώτη πυρπόληση κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης έγινε στην Ερεσό της Λέσβου στις 27 Μαΐου 1821. Ναύαρχος του ελληνικού στόλου στην Ερεσό ήταν ο Υδραίος Ιάκωβος Τομπάζης.
EΡΕΣΟΣ 1821
Ονομαστοί μπουρλοτιέρηδες (πυρπολητές), εκτός από τον Παπανικολή, ήταν επίσης ο Κανάρης, ο Πιπίνος, ο Ματρόζος, ο Ραφαλιάς, ο Θεοχάρης, ο Μουσιούς κ.ά., οι οποίοι σύμφωνα με τα αρχεία της Επιτροπής Αγώνα (1833 – 1877) ανερχόταν στους 487. Τα στοιχεία για τα πυρπολικά, προέρχονται από το σχετικό λήμμα της εγκυκλοπαίδειας ΠΑΠΥΡΟΣ ΛΑΡΟΥΣ ΜΠΡΙΤΑΝΙΚΑ που υπογράφει ο αείμνηστος Βασίλης Σφυρόερας.
Όμως τα πυρπολικά δεν χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά στα νεότερα χρόνια, αλλά στην αρχαιότητα. Η πρώτη αναφορά για χρήση πυρπολικών κατά εχθρικών πλοίων, αφορά τη χρήση τους από τους Συρακούσιους εναντίον του αθηναϊκού στόλου, κατά την εκστρατεία της Σικελίας (415 – 413 π.Χ.). Μια άλλη γνωστή περίπτωση, αφορά την πολιορκία της Τύρου από τον Μέγα Αλέξανδρο (332 π.Χ.), όταν οι κάτοικοι της πόλης χρησιμοποίησαν τέτοια πλοία εναντίον των Μακεδόνων(σύντομα θα αναφερθούμε στην πολιορκία της Τύρου από τον Μέγα Αλέξανδρο). Ποια ήταν όμως η συμβολή του Ιβάν Αφανάσιεφ και του Στεφανί Λεονίδα στην κατασκευή πυρπολικών κατά το 1821; Ένα εξαιρετικό άρθρο για το θέμα των μπουρλότων έγραψε ο Παναγιώτης Παπαγαρυφάλλου στο τεύχος 75 του περιοδικού «Ιστορία» (Σεπτέμβριος 1974). Σύμφωνα με αυτό, κατασκευαστής των πρώτων ελληνικών πυρπολικών το 1821, ήταν ο Ιωάννης Δημουλίτσας ή Πατατούκος, με καταγωγή από την Πάργα, ο οποίος κατοικούσε στα Ψαρά. Την άποψη αυτή ενστερνίζεται και στο «Υπόμνημα περί κατασκευής των πυρπολικών» ο Κ. Νικόδημος, ενώ και ο Σπυρίδων Τρικούπης δέχεται ότι ο Πατατούκος ήταν αυτός που γνώριζε την τέχνη κατασκευής μπουρλότων. Μια άλλη εκδοχή, θέλει ως εμπνευστή της κατασκευής πυρπολικών τον Ιάκωβο Τομπάζη, ο οποίος εν πλω για την Ερεσό της Λέσβου, όπου ο ελληνικός στόλος πέτυχε την πρώτη μεγάλη νίκη του επί του τουρκικού,συνάντησε έναν Άγγλο ναυτικό ο οποίος του συνέστησε να χρησιμοποιήσει πυρπολικά εναντίον των αντιπάλων. Τα πυρπολικά στη διάρκεια του Αγώνα ονομάζονταν «ηφαίστεια» ή «καυστικά». Πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τα πυρπολικά μας δίνει και ο αείμνηστος Σαράντος Καργάκος στο έργο του «Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821». Γράφει συγκεκριμένα ότι οι Βενετοί είχαν χρησιμοποιήσει πυρπολικά πριν το 1565. Ο σπουδαίος βυζαντινολόγος Φαίδων Κουκουλές, θεωρεί ως πρώτη μορφή πυρπολικών τα βυζαντινά «πυρφόρα πλοία, τα δρυμώνια (δρόμωνες) τα εκσφενδονίζοντα δια των σιφωνίων το πολυπόθητον υγρόν πυρ».
Και ο Καργάκος θεωρεί ότι πρώτος κατασκευαστής πυρπολικού ήταν ο Ιωάννης Δημουλίτσας ή Πατατούκος (λόγω του επενδύτη, της πατατούκας που φορούσε), ο οποίος έχοντας ζήσει ως ναυτικός και τεχνίτης (καραβομαραγκός) σε πολλά λιμάνια της Μεσογείου, έμαθε στη Μασσαλία την τέχνη της κατασκευής πυρπολικών την όποια και δίδαξε στους άλλους Έλληνες.
Ο Καργάκος και ο Παπαγαρυφάλλου, θεωρούν ότι καθώς στη ναυμαχία του Τσεσμέ το 1770, συμμετείχαν πολλοί Ψαριανοί, κάποιοι από αυτούς που ζούσαν το 1821 μετέφεραν τις γνώσεις τους για τα πυρπολικά σε νεότερους οι οποίοι τις αξιοποίησαν. Πάντως η δράση των πυρπολικών προκαλούσε πανικό στους Τούρκους και θαυμασμό στους Ευρωπαίους. Χαρακτηριστικά, ο Αυστριακός πρεσβευτής στην Ελλάδα από το 1834 ως το 1849, Άντον Πρόκες φον Όστεν, ένθερμος φιλέλληνας γράφει: «Ο τρόμος που προκαλούν οι μπουρλοτιέρηδες είναι διάχυτος». Αναφέρει ότι κατά την καταστροφή των Ψαρών ένα μπρίκι που ξέφυγε από την αιχμαλωσία κρέμασε σε εμφανές σημείο ένα φανάρι. « Οι Τούρκοι το πέρασαν για πυρπολικό και σταμάτησαν την καταδίωξη».
Στις 19/9/1822, ο Ιβάν Αφανάσιεφ έστειλε στους πρόκριτους της Ύδρας επιστολή, στην οποία γράφει, ανάμεσα στα άλλα: «Σας είναι γνωστόν ότι εγώ πρώτος επρόβαλα των πυρπολικών των κατασκευήν, ότι με επροστάξατε αμέσως να κατασκευάσω τινά εξ αυτών και ότι παρευρέθη εις την Μυτιλήνην, όταν το ελληνικόν πυρ αποτέφρωσε το υπερήφανον δελίνι (κατάφρακτο πολεμικό ιστιοφόρο) των βαρβάρων…».
Στην ίδια επιστολή ο Αφανάσιεφ ζητά χρηματική αποζημίωση από τους Υδραίους προκρίτους. Ο Παναγιώτης Παπαγαρυφάλλου θεωρεί ότι ο Αφανάσιεφ δεν είχε καμία απολύτως σχέση με τα πυρπολικά και ότι απλά ήθελε να αποκομίσει κάποια χρηματική αμοιβή.
Μάλιστα για να τεκμηριώσει την άποψή του αυτή, παραθέτει στοιχεία από επιστολή των Υδραίων στις 9 Ιουνίου 1821 στους πολιορκητές του φρουρίου της Ναυπάκτου, στην οποία τονίζεται η ανάγκη χρήσης πυρπολικών για την καταστροφή του εχθρικού στόλου και πώς αυτά κατασκευάζονται…
Ο Σ.Καργάκος γράφει για τον Αφανάσιεφ ότι ήταν «παλαίμαχος Ρώσος ναυτικός που είχε ξεμείνει στα Ψαρά» και ότι διεκδίκησε την πατρότητα της κατασκευής των πρώτων ελληνικών πυρπολικών. Να σημειώσουμε εδώ ότι για τον Στεφανί Λεονίδα που ανέφερε ο κύριος Μάσλοφ, δεν βρήκαμε κάποιο στοιχείο…
Νικολάι Ράικο και Αλέξις Προτοποπόφ: δυο σημαντικοί Ρώσοι φιλέλληνες
Δύο από τους σημαντικότερους Ρώσους φιλέλληνες το 1821 ήταν ο Αλέξις Προτοποπόφ και ο Νικολάι Ράικο. Ο Αλέξις Προτοποπόφ (Alexis Protopopoff), ήταν αρχικά απλός εθελοντής που μετείχε στην εκστρατεία της Χίου, ενώ στη συνέχεια εντάχθηκε στο Ιππικό του Τακτικού Σώματος με τον βαθμό του Ανθυπίλαρχου.
Rayko Nikolai
Ο σημαντικότερος όμως Ρώσος φιλέλληνας ήταν αναμφίβολα ο Νικολάι Αλεξέγιεβιτς Ράικο (1794 -1854). Υπάρχουν κάποιες πηγές που θεωρούν ότι ήταν νόθος γιος τον Αλεξέι Μπομπρίνσκι που ήταν παιδί της Μεγάλης Αικατερίνης και του Γκριγκόρι Ορλόφ. Ο Ελβετός φιλέλληνας Henry Fornesy ( Ερρίκος Φορνέζης, 1803 – 1872), θεωρεί ότι ήταν «φυσικός υιός του αυτοκράτορα Παύλου», (εννοεί τον τσάρο της Ρωσίας από το 1796 ως το 1801 Παύλο Α’), «γεγονός που φαινόταν να επιβεβαιώνεται από την εντυπωσιακή ομοιότητα που είχε με τον μακαρίτη μεγάλο δούκα Κωνσταντίνο» (πρόκειται για τον δεύτερο γιο του Παύλου Κωνσταντίνο Πάβλοβιτς). Σπούδασε στην Ιταλία και επέστρεψε το 1815 στη Ρωσία. Το 1824 διορίστηκε αξιωματικός του ιππικού της αυτοκρατορικής φρουράς της Ρωσίας, ωστόσο είχε κάποιες διενέξεις με τους ανωτέρους του και παραιτήθηκε. Το 1827 μέσω Ιταλίας, ήρθε στην Ελλάδα. Γράφει ο Henry Fornesy στον «Κατάλογο των Φιλελλήνων» για τον Νικολάι Ράικο:
«Έλαβε μέρος στην εκστρατεία της Χίου. Υπηρέτησε διαδοχικά ως φρούραρχος Παλαμηδίου, της Πάτρας και του Ρίου ή του Μοριά (καστέλι του Μορέως ονομαζόταν το φρούριο του Ρίου) και κατόπιν διοίκησε το Τάγμα Πυροβολικού και τη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων (σημ. 1831 – 1832) κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης του Καποδίστρια. Αξιωματικός μορφωμένος, φιλελεύθερος χαρακτήρας, γενναιόδωρος, πολύ πιστός στις αρχές του, αρνήθηκε πεισματικά κάθε μισθό». Πραγματικά, ως το 1832 που έμεινε στη χώρα μας ο Ράικο δεν δέχτηκε καμία αμοιβή. Γράφει χαρακτηριστικά:
«Ήρθα στην Ελλάδα το 1827, χωρίς καμία σύσταση, χωρίς υποστήριξη. Εκείνη την εποχή η χώρα ήταν ένας πραγματικός πύργος της Βαβέλ. Κανείς δε ρώταγε ποιοι είμαστε, Από πού ερχόμαστε; Που πηγαίνουμε; Ο καθένας έκανε ό,τι ήθελε…».
Η τσαρίνα Ελισάβετ και η φιλελληνίδα Βαρόνη Ιουλιάνα Κρούντενερ, με το τραγικό τέλος
Empress Elisabeth Alexeievna
«Έλαβε μέρος στην εκστρατεία της Χίου. Υπηρέτησε διαδοχικά ως φρούραρχος Παλαμηδίου, της Πάτρας και του Ρίου ή του Μοριά (καστέλι του Μορέως ονομαζόταν το φρούριο του Ρίου) και κατόπιν διοίκησε το Τάγμα Πυροβολικού και τη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων (σημ. 1831 – 1832) κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης του Καποδίστρια. Αξιωματικός μορφωμένος, φιλελεύθερος χαρακτήρας, γενναιόδωρος, πολύ πιστός στις αρχές του, αρνήθηκε πεισματικά κάθε μισθό». Πραγματικά, ως το 1832 που έμεινε στη χώρα μας ο Ράικο δεν δέχτηκε καμία αμοιβή. Γράφει χαρακτηριστικά:
«Ήρθα στην Ελλάδα το 1827, χωρίς καμία σύσταση, χωρίς υποστήριξη. Εκείνη την εποχή η χώρα ήταν ένας πραγματικός πύργος της Βαβέλ. Κανείς δε ρώταγε ποιοι είμαστε, Από πού ερχόμαστε; Που πηγαίνουμε; Ο καθένας έκανε ό,τι ήθελε…».
Η τσαρίνα Ελισάβετ και η φιλελληνίδα Βαρόνη Ιουλιάνα Κρούντενερ, με το τραγικό τέλος
Empress Elisabeth Alexeievna
Μπορεί να μην ήταν πολλοί οι Ρώσοι φιλέλληνες που πολέμησαν για την Ελλάδα το 1821, τα αισθήματα συμπάθειας προς τους Έλληνες, όμως δεν έλειπαν ακόμα και από επιφανείς Ρώσους και Ρωσίδες. Ανάμεσα στις τελευταίες, περίοπτη θέση κατέχει αναμφίβολα η σύζυγος του τσάρου Αλέξανδρου Α’ Ελισάβετ Αλεξέεβνα. Σύμφωνα με την Κούλα Ξηραδάκη: «Πριν κηρυχτεί η ελληνική επανάσταση ο τσάρος Αλέξανδρος ο Α’ έδειχνε φιλελληνικά αισθήματα. Σ΄ αυτά τα πλαίσια κινιόταν και η γυναίκα του Ελισάβετ, η οποία πολλές φορές εξεδήλωσε φιλελληνικά αισθήματα». Στις 27/9/1814 ο τσάρος, η σύζυγός του, οι αδελφές του, ο Καποδίστριας, ο Α. Υψηλάντης και η Ρωξάνη Στούρτζα, που είχαν μεταβεί στη Βιέννη για το Συνέδριο της Ιεράς Συμμαχίας, πήγαν στην ελληνική εκκλησία του Αγίου Γεωργίου και παρακολούθησαν τη Θεία Λειτουργία που τέλεσε ο Άνθιμος Γαζής. Η τσαρίνα πρόσφερε στον ναό πολύτιμα δώρα. Από το 1815 ως τις 11/3/1820 η Ελισάβετ έδωσε για τους σκοπούς της «Φιλομούσου Εταιρίας» 500 ολλανδικά δουκάτα. Και μετά την κήρυξη της Επανάστασης όμως η τσαρίνα υποστήριζε την Ρωξάνδρα Στούρτζα η οποία οργάνωσε στην Οδησσό ολόκληρο σύστημα «αποτελεσματικής και ταχείας περιθάλψεως των εις αθλίαν κατάστασίν αφικνουμένων Ελλήνων».
Και η αδελφή του τσάρου όμως Μαρία, μεγάλη Δούκισσα της Βαϊμάρης πρόσφερε εκατοντάδες ολλανδικά δουκάτα για τη «Φιλόμουσο Εταιρία».
Ξεχωριστή περίπτωση αποτελεί όμως η φιλελληνίδα βαρόνη Ιουλιάνα Κρούντενερ. Γεννήθηκε το 1766 στη Ρίγα της Λετονίας και ήταν κόρη του Ρώσου βαρόνου Βίτεγκοφ και εγγονή του στρατάρχη Μίνιχ. Έζησε τα νεανικά της χρόνια στο Παρίσι όπου μορφώθηκε. Ήταν παράξενος τύπος. Ρομαντική και ονειροπόλα, με ροπή προς τη θρησκευτικότητα και τον μυστικισμό. Σε ηλικία 18 ετών παντρεύτηκε τον Ρώσο διπλωματικό υπάλληλο βαρόνο Κρούντενερ. Χήρεψε όμως νεότατη, στα τριάντα της. Τότε άρχισε να ταξιδεύει στην Ευρώπη. Τελικά εγκαταστάθηκε στο Παρίσι. Ο Μπαρτελεμί και ο Σατομπριάν της μετέδωσαν την αγάπη τους για την Ελλάδα. Στη συνέχεια η Κρούντενερ εξέδωσε το αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα «Βαλέρια» που την έκανε διάσημη. Όμως ξαφνικά η βαρόνη έπαψε να είναι η κοκέτα με τον τίτλο «η κομψότερη γυναίκα της Ευρώπης» και άρχισε να φορά ένα απλό, ίσιο φουστάνι σαν ράσο. Μελετούσε ηθικοθρησκευτικά θέματα και κήρυττε την επιστροφή στο βίο των πρώτων Χριστιανών. Οι διδαχές της προκάλεσαν σάλο. Διώχθηκε από τη Γαλλία και τη Γερμανία και βρήκε καταφύγιο στη Λετονία. Προείπε την επιστροφή του Ναπολέοντα από την Έλβα και τη πτώση του.
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Α'
Και η αδελφή του τσάρου όμως Μαρία, μεγάλη Δούκισσα της Βαϊμάρης πρόσφερε εκατοντάδες ολλανδικά δουκάτα για τη «Φιλόμουσο Εταιρία».
Ξεχωριστή περίπτωση αποτελεί όμως η φιλελληνίδα βαρόνη Ιουλιάνα Κρούντενερ. Γεννήθηκε το 1766 στη Ρίγα της Λετονίας και ήταν κόρη του Ρώσου βαρόνου Βίτεγκοφ και εγγονή του στρατάρχη Μίνιχ. Έζησε τα νεανικά της χρόνια στο Παρίσι όπου μορφώθηκε. Ήταν παράξενος τύπος. Ρομαντική και ονειροπόλα, με ροπή προς τη θρησκευτικότητα και τον μυστικισμό. Σε ηλικία 18 ετών παντρεύτηκε τον Ρώσο διπλωματικό υπάλληλο βαρόνο Κρούντενερ. Χήρεψε όμως νεότατη, στα τριάντα της. Τότε άρχισε να ταξιδεύει στην Ευρώπη. Τελικά εγκαταστάθηκε στο Παρίσι. Ο Μπαρτελεμί και ο Σατομπριάν της μετέδωσαν την αγάπη τους για την Ελλάδα. Στη συνέχεια η Κρούντενερ εξέδωσε το αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα «Βαλέρια» που την έκανε διάσημη. Όμως ξαφνικά η βαρόνη έπαψε να είναι η κοκέτα με τον τίτλο «η κομψότερη γυναίκα της Ευρώπης» και άρχισε να φορά ένα απλό, ίσιο φουστάνι σαν ράσο. Μελετούσε ηθικοθρησκευτικά θέματα και κήρυττε την επιστροφή στο βίο των πρώτων Χριστιανών. Οι διδαχές της προκάλεσαν σάλο. Διώχθηκε από τη Γαλλία και τη Γερμανία και βρήκε καταφύγιο στη Λετονία. Προείπε την επιστροφή του Ναπολέοντα από την Έλβα και τη πτώση του.
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Α'
Ο μυστικοπαθής και θρησκόληπτος τσάρος Αλέξανδρος Α’ τη γνώρισε και την ερωτεύτηκε. Η Κρούντενερ – Σίβυλλα όπως αποκαλούσε τον εαυτό της η ίδια, μιλούσε στον τσάρο με συμπάθεια για την Ελλάδα. Ως την κήρυξη της Επανάστασης ο Αλέξανδρος συμφωνούσε μαζί της. Στη συνέχεια, όταν η βαρόνη του ζήτησε να επέμβει και να βοηθήσει τους Έλληνες να απελευθερωθούν, αντέδρασε. Η Κρούντενερ χαρακτήρισε τη στάση του πολιτικό σφάλμα και πλήρη απομάκρυνση από τις παραδόσεις της Ρωσίας απέναντι στους χριστιανικούς λαούς. Οι δυο τους ήρθαν σε ρήξη, καθώς ο Αλέξανδρος θεώρησε ότι η βαρόνη δεν ήταν απλή ιδεολόγος, αλλά μέλος της ελληνικής μυστικής εταιρείας που δρούσε στη Ρωσία. Την εκτόπισε στην Κριμαία, όπου η ένθερμη φιλελληνίδα βαρόνη Ιουλιάνα Κρούντενερ πέθανε το 1824.
Επίλογος
Νομίζουμε ότι καλύτερος επίλογος για το σημερινό μας άρθρο, είναι αυτά που έγραψε ο μεγάλος Ρώσος φιλέλληνας Νικολάι Ράικο:
«Επόθουν να λυτρώσω την πατρίδα μου του ψόγου ότι ουδείς των υιών αυτής προσήλθεν εκουσίως αρωγός των εν Χριστώ αδελφών και αψηφών την ύπαρξιν μου ενεπνεόμην υπό της ιδέας ότι θέλω αποθάνει υπέρ ενδόξου σκοπού»(Από το βιβλίο του Νίκου Τζανάκου «ΝΙΚΟΛΑΙ ΑΛΕΞΕΓΙΕΒΙΤΣ ΡΑΙΚΟ, ΓΙΑ ΕΝΑ ΠΑΡΑΣΗΜΟ ΑΝΔΡΕΙΑΣ – ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΙΑ ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ», Εκδόσεις ΠΙΚΡΑΜΕΝΟΥ,2019).
Πηγές: ΚΟΥΛΑΣ ΞΗΡΑΔΑΚΗ, «ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΔΕΣ», ΑΘΗΝΑ 1976
ΜΠΑΜΠΗ ΑΝΝΙΝΟΥ, «ΟΙ ΦΙΛΕΛΛΗΝΕΣ ΤΟΥ 1821», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΑΛΑΞΙΑ 1967
ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι.ΚΑΡΓΑΚΟΣ, «Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821».
ΚΩΣΤΑΣ ΠΑΠΑΗΛΙΟΥ – ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΤΣΑΓΚΑΡΑΚΗ, «Ο ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ Των Φιλελλήνων του ΕΡΡΙΚΟΥ ΦΟΡΝΕΖΗ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΙΣΙΑΝΟΥ Α.Ε., 2021
ΓΟΥΛΙΕΛΜΟΣ ΜΠΑΡΤ – ΜΑΞ ΚΕΡΙΧ – ΚΟΡΝ, «Η ΕΠΟΧΗ των Φιλελλήνων», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΙΣΙΑΝΟΥ Α.Ε.,2021.
Ευχαριστούμε θερμά τις ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΙΣΙΑΝΟΥ Α.Ε. για την πολύτιμη βοήθεια τους.
Επίλογος
Νομίζουμε ότι καλύτερος επίλογος για το σημερινό μας άρθρο, είναι αυτά που έγραψε ο μεγάλος Ρώσος φιλέλληνας Νικολάι Ράικο:
«Επόθουν να λυτρώσω την πατρίδα μου του ψόγου ότι ουδείς των υιών αυτής προσήλθεν εκουσίως αρωγός των εν Χριστώ αδελφών και αψηφών την ύπαρξιν μου ενεπνεόμην υπό της ιδέας ότι θέλω αποθάνει υπέρ ενδόξου σκοπού»(Από το βιβλίο του Νίκου Τζανάκου «ΝΙΚΟΛΑΙ ΑΛΕΞΕΓΙΕΒΙΤΣ ΡΑΙΚΟ, ΓΙΑ ΕΝΑ ΠΑΡΑΣΗΜΟ ΑΝΔΡΕΙΑΣ – ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΙΑ ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ», Εκδόσεις ΠΙΚΡΑΜΕΝΟΥ,2019).
Πηγές: ΚΟΥΛΑΣ ΞΗΡΑΔΑΚΗ, «ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΔΕΣ», ΑΘΗΝΑ 1976
ΜΠΑΜΠΗ ΑΝΝΙΝΟΥ, «ΟΙ ΦΙΛΕΛΛΗΝΕΣ ΤΟΥ 1821», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΑΛΑΞΙΑ 1967
ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι.ΚΑΡΓΑΚΟΣ, «Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821».
ΚΩΣΤΑΣ ΠΑΠΑΗΛΙΟΥ – ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΤΣΑΓΚΑΡΑΚΗ, «Ο ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ Των Φιλελλήνων του ΕΡΡΙΚΟΥ ΦΟΡΝΕΖΗ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΙΣΙΑΝΟΥ Α.Ε., 2021
ΓΟΥΛΙΕΛΜΟΣ ΜΠΑΡΤ – ΜΑΞ ΚΕΡΙΧ – ΚΟΡΝ, «Η ΕΠΟΧΗ των Φιλελλήνων», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΙΣΙΑΝΟΥ Α.Ε.,2021.
Ευχαριστούμε θερμά τις ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΡΙΣΙΑΝΟΥ Α.Ε. για την πολύτιμη βοήθεια τους.