Στις 26 Οκτωβρίου του 2016 και ώρα 19.11 ανοίχθηκε ο Πανάγιος Τάφος του Ιησού Χριστού από την ομάδα αποκατάστασης του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Η επικεφαλής της ομάδας, καθηγήτρια κυρία Αντωνία Μοροπούλου ανέφερε ότι, όταν ανοίχθηκε η ταφική κλίνη τα όργανα μέτρησης σταμάτησαν εξαιτίας της μεγάλης ενέργειας που εκλύθηκε. Όπως χαρακτηριστικά είπε, «είχανε σβήσει τα όργανα». Για το λόγο αυτό αναγκάστηκαν να φέρουν άλλους ηλεκτρονικούς υπολογιστές.
Κωνσταντίνος Μαργέλης
Ταυτόχρονα, διευκρίνισε ότι το φαινόμενο δεν μπορούσε να ερμηνευθεί. «Είναι πολλά πράγματα που δεν ερμηνεύονται», πρόσθεσε. «Εμείς τα αισθανθήκαμε, γι’ αυτό είπα ότι αυτός ο τάφος είναι ζωντανός», κατέληξε. Έπειτα, ανέφερε πως η επιστημονική ομάδα του Ε.Μ.Π. τεκμηρίωσε και ταύτισε τη θέση του Τάφου του Ιωσήφ της Αριμαθίας στον οποίο οι ιστορικές μαρτυρίες αναφέρουν ότι εναποτέθηκε το σώμα του Χριστού, με τον συγκεκριμένο Τάφο. Το αναστηλωτικό έργο του Ιερού Ναού της Αναστάσεως και του Ιερού Κουβουκλίου του Παναγίου Τάφου στα Ιεροσόλυμα, που υλοποιήθηκε από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, παραδόθηκε στις 22 Μαρτίου του 2017.
Κάποια χρόνια νωρίτερα, το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου του 2008, όπως περιγράφει στο βιβλίο του «Άγιον Φως» ο Χάρης Σκαρλακίδης, ο Ρώσος φυσικός Αντρέι Αλεξάντροβιτς Βολκόφ, του Εθνικού Κέντρου Ερευνών της Ρωσίας «Ινστιτούτο Κουρτσιάτοβ», εισέρχεται στο Ναό της Αναστάσεως μαζί με κατάλληλο εξοπλισμό, για τις ανάγκες ενός ντοκιμαντέρ υπό τον καθηγητή Αλεξάντερ Μοσκόφσκι. Κατόπιν επιστημονικών μετρήσεων του Ρώσου φυσικού, στο εσωτερικό του ναού διαπιστώθηκε ότι λαμβάνει χώρα ένα φαινόμενο πλάσματος που από επιστημονικής απόψεως είναι ανεξήγητο. Ο Βολκόφ διευκρίνισε για το φαινόμενο πλάσματος ότι, δεν υπάρχουν στο ναό οι παραμικρές συνθήκες για τη δημιουργία του. Τη στιγμή μάλιστα της εμφάνισης του Αγίου Φωτός καταγράφτηκε αλλαγή φάσματος ακτινοβολίας εξαιτίας αγνώστου σήματος. Μία διακύμανση ηλεκτρικού φορτίου. Μία αδικαιολόγητη ηλεκτρική φόρτιση του αέρα σε συνδυασμό με μεγάλη διαφορά ηλεκτρικού δυναμικού. Επίσης, κατόπιν μίας διαδικασίας αποκωδικοποίησης καταγεγραμμένων ραδιοφωνικών σημάτων, επιβεβαιώθηκε ότι πριν την εμφάνιση του Αγίου Φωτός υπήρξε ηλεκτρική εκκένωση!
Το θαύμα του Αγίου Φωτός λαμβάνει χώρα κάθε Μεγάλο Σάββατο στον Ιερό Ναό της Αναστάσεως στην Ιερουσαλήμ. Όπως αναφέρει ο Χάρης Σκαρλακίδης στο βιβλίο του, από τα τέλη του 15ου αιώνα ο Έλληνας Πατριάρχης εισέρχεται μόνος του στον εσωτερικό θάλαμο του Τάφου. Μέχρι τα μισά του 19ου αιώνα προσευχόταν με τον δικό του τρόπο, χωρίς να διαβάζει κάποια ειδική επίκληση, αιτούμενος από τον Ιησού Χριστό τη δωρεά του Αγίου Φωτός προς τον ίδιο και τους πιστούς. Από τα μισά του 19ου αιώνα έως και σήμερα, ο Έλληνας πατριάρχης απευθύνει ειδική, συγκεκριμένη επίκληση στον Ιησού Χριστό για την έλευση του Αγίου Φωτός.
Αλλά, από τον 9ο έως τα τέλη του 15ου αιώνα, η τελετή ήταν διαφορετική. Δεν υπήρχε κανείς στον εσωτερικό χώρο του Τάφου. Η είσοδος σφραγιζόταν με μελλισοκέρι ως ανάμνηση της σφραγίσεώς Του από τη ρωμαϊκή φρουρά και ο Έλληνας πατριάρχης παρέμενε εκτός του Τάφου, χωρίς να διαβάζει κάποια ειδική ευχή. Δηλαδή, επί οκτώ αιώνες το θαύμα λάμβανε χώρα ενώ το μνημείο ήταν άδειο και κλειδωμένο! Σύμφωνα με πάμπολλες ανά εκείνους τους αιώνες μαρτυρίες, κάτι σαν φως ή σαν φλόγα ή σαν αστραπή κατερχόταν από τον ουρανό και ο ναός γέμιζε από γαλαζόλευκες εκλάμψεις, ενώ την ίδια στιγμή άναβε η ακοίμητη κανδήλα και φωτιζόταν το εσωτερικό του Τάφου! Κατόπιν, ο μουσουλμάνος κυβερνήτης της Ιερουσαλήμ αποσφράγιζε τον Τάφο ώστε να εισέλθει ο Έλληνας πατριάρχης να ανάψει τις λαμπάδες του. Μάλιστα, κάποιες φορές εισερχόταν πρώτος στον Τάφο ο ίδιος ο εμίρης και όχι ο πατριάρχης. Το συγκεκριμένο τελετουργικό δεν άφηνε περιθώρια αμφισβήτησης του θαύματος. Στην δε τελετή συμμετείχαν και μουσουλμάνοι κάτοικοι της πόλης, οι οποίοι τιμούσαν καθ’ υπερβολή το θαύμα μεταφέροντας το Φως σε τζαμιά τους στην Ιερουσαλήμ.
Ο Χάρης Σκαρλακίδης έχει καταγράψει στο βιβλίο του εβδομήντα επώνυμες μαρτυρίες της έλευσης του Αγίου Φωτός από τον 4ο αιώνα μ.Χ. έως τον 16ο αιώνα μ.Χ.. Μέχρι και τον 16ο αιώνα δεν υφίσταται ούτε μία αρνητική ιστορική μαρτυρία ή αμφισβήτηση του θαύματος από αυτόπτη μάρτυρα της τελετής. Υπάρχουν και επώνυμες μαρτυρίες μη χριστιανών όπως, του Άραβα φιλόσοφου Αλ Τζαχίζ (848 μ.Χ.), του Άραβα ιστορικού Αλ Μασούντι (940 μ.Χ.), του Άραβα νομομαθή Ιμπν Αλ Κας (940 μ.Χ.) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι η ιερή φλόγα στην αρχή δεν καίει, του Πέρση γιατρού Αλ Μασίχι (990 μ.Χ.), του Πέρση αστρονόμου, φιλόσοφου, ιστορικού, γεωγράφου Αλ Μπιρουνί (1000 μ.Χ.) και του Πέρση γιατρού, αστρονόμου, ιστορικού Ζακαρίγια Αλ Καζίνι (1260 μ.Χ.).
Η πιο χαρακτηριστική, όμως, μαρτυρία είναι του μουσουλμάνου (Κούρδου στην καταγωγή) Βασιλιά Σαλαντίν που κατέλαβε την Ιερουσαλήμ από τους Σταυροφόρους το 1187 μ.Χ.. Ο Σαλαντίν συμμετείχε το Μεγάλο Σάββατο του 1192 μ.Χ στην τελετή και αντίκρισε έκπληκτος τη ανάφλεξη της ακοίμητης κανδήλας. Θέλοντας μάλιστα να βεβαιωθεί για το γεγονός, διέταξε να σβηστεί η κανδήλα. Όταν όμως σβήστηκε, αυτή ξανάναψε αμέσως. Διέταξε πάλι να σβηστεί και αυτή άναψε πάλι. Διέταξε για τρίτη φορά να σβηστεί και εκείνη άναψε ξανά! Έκπληκτος τότε, είπε, «Χωρίς αμφιβολία ή σύντομα θα χάσω τη ζωή μου ή θα χάσω την κυριότητα της πόλης». Ο Σαλαντίν πέθανε τον επόμενο χρόνο! Υπήρξε όμως, πρότυπο ανδρείας και ιπποτισμού. Όταν ανοίχθηκε το θησαυροφυλάκιο του, τα χρήματα που υπήρχαν μέσα δεν επαρκούσαν για τα έξοδα του τάφου του. Την περιουσία του την είχε μοιράσει σε φιλανθρωπίες!
Έναν περίπου αιώνα πριν το περιστατικό με τον Σαλαντίν, το Μεγάλο Σάββατο του 1100 μ.Χ. μετά την κατάκτηση της Ιερουσαλήμ από τους Σταυροφόρους και τις μεγάλες σφαγές που έγιναν, συνέβη ένα πολύ ιδιαίτερο γεγονός. Για πρώτη φορά το Άγιο Φως δεν εμφανίστηκε! Επικεφαλής της «τελετής» είχε τεθεί ο πρώτος Λατίνος Πατριάρχης της Ιερουσαλήμ Δαϊμβέρτος. Αμέσως, οι Λατίνοι ιερείς διέταξαν τους Σταυροφόρους να εξομολογηθούν για τις σφαγές. Τη νύχτα το Άγιο Φως εμφανίστηκε!
Την επόμενη χρονιά, το Άγιο Φως πάλι δεν εμφανίζεται. Ούτε το Μεγάλο Σάββατο, αλλά ούτε και την επόμενη μέρα. Οι Λατίνοι αποχωρούν απογοητευμένοι. Οι Έλληνες ιερείς μαζί με τους Σύριους Ορθόδοξους ιερείς ξαναρχίζουν μόνοι τους την τελετή. Το Άγιο Φως εμφανίζεται! Κατόπιν αυτού του γεγονότος, το 1102 μ.Χ. ορίστηκε και πάλι επικεφαλής της τελετής Έλληνας αρχιερέας.
Το Μεγάλο Σάββατο του 1579 μ.Χ. άλλο ένα αξιοθαύμαστο γεγονός λαμβάνει χώρα. Οι Τούρκοι κυβερνήτες είχαν απαγορεύσει στον Έλληνα Ορθόδοξο Πατριάρχη να εισέλθει στον Ναό της Αναστάσεως, κατόπιν μεσολάβησης των Αρμενίων. Ο Πατριάρχης στάθηκε προσευχόμενος, στο αριστερό μέρος της πύλης του Ναού, πλησίον ενός κίονα. Ξαφνικά ο κίονας διαρρηγνύεται και το Άγιο Φως ξεπηδάει από το εσωτερικό του! Ο Πατριάρχης που βρισκόταν δίπλα στον κίονα, ανάβει τη λαμπάδα του και μοιράζει το Φως στον παρευρισκόμενο κόσμο.
Όπως αναφέρει ο Χάρης Σκαρλακίδης στο βιβλίο του, το Πάσχα του 2008 ο κίονας μελετήθηκε από τον Ρώσο φυσικό Αντρέι Βολκόβ. Ο Βολκόβ έστειλε υψηλής ανάλυσης φωτογραφίες σε έναν εκ των κορυφαίων διεθνώς ερευνητή της Μηχανικής των Θραύσεων και της Φυσικής Αντοχής των Υλικών, τον Μιχάηλοβιτς Μορόζοβ. Ο Μορόζοβ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι εξαιτίας της δομής της, η ρωγμή θα μπορούσε να γίνει μόνο ως αποτέλεσμα ηλεκτρικής εκκένωσης και πως ήταν τελείως αδύνατον να κατασκευάσει κάποιος τη ρωγμή αυτή!
Αξιοσημείωτο ενδιαφέρον περιέχουν οι περιγραφές Πατριαρχών που έλαβαν το Άγιο Φως. Ο Πατριάρχης Κύριλλος Β’ (1868) περιγράφει ότι τη στιγμή που βρισκόταν μέσα στον Τάφο, η φλόγα εμφανίστηκε και πήγαζε από την ίδια την ταφόπλακα. Καθώς δε προσευχόταν το φως δυνάμωνε σαν μία απαλή φλόγα, την οποία μετέφερε με τα χέρια του στο σκεύος της κανδήλας. Ο Πατριάρχης Δαμιανός Α’ (1897-1931) αναφέρει κατά μαρτυρία του φύλακα του Παναγίου Τάφου, Μητροφάνους, ότι, αν είχε ήρεμη συνείδηση και ήταν αφοσιωμένος προς τον Θεό, μόλις διάβαζε τις ευχές άναβαν τα κεριά και η κανδήλα. Όταν όμως δεν είχε προετοιμαστεί κατάλληλα, τότε μόλις έμπαινε στον Τάφο αντίκριζε την κανδήλα ήδη αναμμένη! Ο Πατριάρχης Διόδωρος (1981-2000) αναφέρει κι αυτός ότι, από την πέτρα που ήταν τοποθετημένο το Σώμα του Χριστού έβγαινε ένα Φως και πως σε ένα συγκεκριμένο σημείο ανερχόταν προς τα πάνω και από εκεί άναβε τις λαμπάδες. Ο Πατριάρχης Ειρηναίος Α’ (2001-2005), μιλάει για ένα μπλε φως που γέμιζε τον Τάφο και για μία μπλε φλόγα που υπερίπτατο.
Επίσης, ο μοναχός Μητροφάνης, φύλακας του Παναγίου Τάφου, έχοντας απορία για το θαύμα, αποφάσισε το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής του 1926 να κρυφτεί σε μία εσοχή του Τάφου, ώστε να παρακολουθήσει όσα θα συνέβαιναν την επόμενη μέρα. Είδε ένα γαλάζιο Φως να γεμίζει τον χώρο του Τάφου και στη συνέχεια να γίνεται μία ολόλευκη σφαίρα πάνω από το κεφάλι του τότε Πατριάρχη. Αυτομάτως άναψαν οι δεσμίδες των κεριών του Πατριάρχη και η κανδήλα!
Εξαιτίας της ατέλειας των αισθήσεών μας πολλά αντικείμενα ή γεγονότα παραμένουν μη κατανοητά ή μη αντιληπτά. Οι καθηγητές Αστροφυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών Μάνος Δανέζης και Στράτος Θεοδοσίου, στο βιβλίο τους «Στα ίχνη του Ι.Χ.Θ.Υ.Σ.» (Ιησούς Χριστός Θεού Υιός Σωτήρ) γράφουν ότι, «νομίζουμε ότι αγγίζουμε ένα αντικείμενο. Στην πραγματικότητα, όμως, τα ακραία δομικά συστατικά του χεριού μας, κατά τη διάρκεια της «επαφής», απέχουν σχετικά μεγάλες αποστάσεις από τα ακραία δομικά συστατικά του αντικειμένου που «νομίζουμε» ότι ακουμπάμε. Αυτό το οποίο συνειδητοποιούμε ως επαφή μέσω του εγκεφάλου μας δεν είναι παρά οι απωστικές δυνάμεις που δημιουργούνται μεταξύ των πεδίων τα οποία περιβάλλουν τα δομικά συστατικά του χεριού μας και του αντικειμένου.» Δηλαδή, αυτό που πιάνουμε, στην πραγματικότητα δεν το πιάνουμε!
Επίσης, αναφέρουν ότι «η σύγχρονη φυσική αποδέχεται θεωρητικά την ύπαρξη ενός υπεραισθητού συμπαντικού, πραγματικού χώρου, τον οποίο δέχεται και η θεολογική σκέψη». Συνεχίζοντας λένε πως, «η πραγματική φύση του χρόνου, ο οποίος συνιστά μία τέταρτη διάσταση ενός μη Ευκλείδειου χωροχρόνου, δεν είναι δυνατόν να γίνει αντιληπτός από τις ανθρώπινες αισθήσεις».
Σε άλλο τους βιβλίο, με τίτλο «Έτσι βλέπω τον κόσμο», οι δύο Έλληνες καθηγητές γράφουν ότι, σύμφωνα με τον αστροφυσικό Φρεντ Χόυλ «Τα πάντα υπάρχουν. Ότι υπήρξε κάποτε και ότι θα υπάρξει στο μέλλον, ενυπάρχει ήδη στο παρόν.». Στο ίδιο μήκος κύματος, ο Πλάτωνας στο έργο του Τίμαιος (37 ε) πριν από περίπου 2.500 χρόνια έγραφε (απόδοση στα νέα ελληνικά): «Όλα αυτά είναι μέρη του χρόνου. Το μέλλον και το παρελθόν είναι επίσης μορφές του χρόνου που εμείς, χωρίς να το καταλαβαίνουμε, εσφαλμένα αποδίδουμε στην αιώνια ουσία, αφού λέμε ότι αυτή υπήρχε, υπάρχει και θα υπάρχει, ενώ το σωστό είναι να λέμε μόνο ότι υπάρχει.»
Σε άλλο σημείο του βιβλίου τους «Έτσι βλέπω τον κόσμο» οι δύο καθηγητές αναφέρουν πως, «Αν μπορούσαμε να δούμε ανεξάρτητα τα σωμάτια ή τα αντικείμενα, όσο κοντά κι αν αυτά βρίσκονταν, δε θα βλέπαμε μεμονωμένα και ξεχωριστά ένα τραπέζι, έναν άνθρωπο, ένα άλλο αντικείμενο.» Έπειτα, προσθέτουν ότι, «Επειδή όμως τα στοιχειώδη σωμάτια είναι ρεύματα ενέργειας θα βλέπαμε όλο το σύμπαν σαν ένα χυλό ενέργειας. Τίποτα δεν θα διακρινόταν από το άλλο γιατί τα στοιχειώδη σωμάτια που φτιάχνουν ένα τραπέζι, είναι ομοειδή με τα στοιχειώδη σωμάτια που φτιάχνουν όλα τα άλλα αντικείμενα. Όλο το σύμπαν θα ήταν ένας χυλός τεράστιας κοχλάζουσας ενέργειας. Και μέσα σ' αυτόν το χυλό, τι θα ήταν αυτό που σήμερα ονομάζουμε αντικείμενο; Πιθανότατα ένας χώρος ελάχιστα πιο μεγάλης πυκνότητας, ενιαίος όμως.».
Στο ίδιο βιβλίο τονίζουν πως, «σήμερα θεωρούμε ότι το αισθητό και παρατηρούμενο Σύμπαν της κοινής ανθρώπινης λογικής είναι μία απειροελάχιστη εκδήλωση μιας ευρύτερης συμπαντικής ενότητας». Ότι, «”θάνατος” σημαίνει το πέρασμα από το μη υπάρχον αλλά αισθητό, στο μη αισθητό αλλά υπάρχον. Είναι μία απλή αλλαγή κατάστασης και όχι η κατάργηση της ίδιας της κατάστασης.»!
Κατά πόσο λοιπόν, δικαιολογείται να φοβόμαστε αυτή την αλλαγή κατάστασης την οποία πλέον η σύγχρονη φυσική παραδέχεται και για την οποία ο Ιησούς Χριστός όχι απλά μας μίλησε, αλλά μας την έδειξε με τον δικό Του μη «θάνατο», δηλαδή την Ανάστασή Του; Παρ’ όλο που κάθε χρόνο, Μεγάλο Σάββατο, Εκείνος μας την υπενθυμίζει με την θαυματουργική εμφάνιση του Αγίου Φωτός στον Πανάγιο Τάφο;
Καλή Ανάσταση!
Κωνσταντίνος Μαργέλης
Λευκάδα, 10 Απριλίου 2020
Υ.Γ.
Απόσπασμα από το άρθρο του καθηγητή φιλοσοφίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, επισκέπτη καθηγητή σε πανεπιστήμια του Παρισιού, της Γενεύης, της Λωζάννης και της Κρήτης, επίτιμου διδάκτορα του Πανεπιστημίου του Βελιγραδίου, του St. Vladimir's Orthodox Seminary της Νέας Υόρκης, του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και της Σχολής του Τιμίου Σταυρού της Βοστώνης, αλλά και μέλους της Διεθνούς Ακαδημίας Ανθρωπιστικών Επιστημών, Χρήστου Γιανναρά, «Α-νόητος βίος και ιός», στην εφημερίδα Καθημερινή στις 5 Απριλίου 2020:
«Σήμερα μοιάζει να ζούμε σε έναν πολιτισμό α-νοησίας, άσκεπτης αδιαφορίας για τα ουσιώδη, φανερής απουσίας «νοήματος» – μοιάζει αράγιστη και συμπαγής η βεβαιότητα ότι με τον θάνατο «τελειώνουν όλα». …
Στη ζωή της Εκκλησίας, κάθε σύναξη Ευχαριστίας είναι γιορτή χαράς, γιατί ο θάνατος «πατείται θανάτω» – αν δεν υπάρχει η κοινωνούμενη χαρά, δεν έχει νόημα και η σύναξη. Η πίστη είναι σχέση, σχέση που τη συνιστά η εμπιστοσύνη, εμπιστοσύνη που τη γεννάει ο έρωτας. Ούτε το κήρυγμα, ούτε οι νουθεσίες, ούτε ο νομικισμός της ντιρεχτίβας γεννάνε έρωτα.
Αυτήν την εξόφθαλμη πραγματικότητα μοιάζει να μην μπορεί πια να την αναγνωρίσει η πλειονότητα των επισκόπων της ελλαδικής Εκκλησίας. Ίσως είναι φυσιολογικό. Διακόσια τώρα χρόνια στην Ελλάδα, η Εκκλησία είναι υποταγμένη στον ρόλο της «επικρατούσας θρησκείας», επομένως ταυτισμένη με τη νοησιαρχία της κοινής ωφέλειας, τον διδακτισμό της ιδεολογίας, τον νομικισμό της ηθικής αποτελεσματικότητας – δηλαδή με τη θνητότητα ως νομοτέλεια.
Έτσι, αποδέχθηκαν οι επίσκοποι να απαγορευθεί η συγκρότηση και φανέρωση της Εκκλησίας στην Ευχαριστία, προκειμένου να σωθούν από τον θάνατο οι βαφτισμένοι στον αναστάσιμο θάνατο. Αποδέχθηκαν να διαστραφεί η γιορτή της υπαρκτικής ελευθερίας σε θέαμα και ακρόαμα τηλεοπτικό. Προφανέστατα, επειδή πιστεύουν οι ιεράρχες ότι ο ρόλος της Ευχαριστίας είναι απλώς κηρυγματικός: να «ωφεληθεί» το άτομο, να διδαχθεί, να τονωθεί συναισθηματικά, να συμμορφωθεί με δεοντολογικές ντιρεχτίβες. Η Εκκλησία σήμερα έχει να κάνει με τη συμπεριφορά, καμία σχέση με την ύπαρξη.
Γιατί υπάρχουμε; Κι αν έχει αιτία και σκοπό η ύπαρξη, γιατί είναι εφήμερη, γιατί ο τρόμος της ανυπαρξίας; Η Εκκλησία απαντάει σε αυτά τα ερωτήματα ως γεγονός, όχι με κηρύγματα. Την αγάπη της μάνας ή τον αληθινό έρωτα δεν τα μαθαίνουμε μέσα από ιδεολογικές παρλαπίπες, η γνώση και των δυο «γεννιέται», είναι εμπειρία, χαρίζεται «ανεπαισθήτως» χάρη στην αμεσότητα της σχέσης.
«Δεν θα πεθάνουμε ποτέ, κουφάλα νεκροθάφτη» – η Εκκλησία το βεβαιώνει τραγουδώντας «Χριστός Ανέστη»!»
Πηγές:
Βιβλίο: «Άγιον Φως, Το θαύμα του Φωτός της Αναστάσεως στον Τάφο του Χριστού, Εβδομήντα ιστορικές μαρτυρίες (4ος-16ος αι.)», του Χάρη Κ. Σκαρλακίδη, εκδόσεις Ελαία.
Βιβλίο: «Στα ίχνη του Ι.Χ.Θ.Υ.Σ.» (Ιησούς Χριστός Θεού Υιός Σωτήρ), των καθηγητών Αστροφυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών Στράτου Θεοδοσίου και Μάνου Δανέζη, εκδόσεις Δίαυλος
Βιβλίο: «Έτσι βλέπω τον κόσμο», των καθηγητών Αστροφυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών Στράτου Θεοδοσίου και Μάνου Δανέζη, εκδόσεις Δίαυλος
Βιβλίο: «Τίμαιος Κριτίας», Πλάτων, εκδόσεις Κάκτος