Φυσικά και το αρνούμαστε αυτό. Δεν μπορούμε να αρνηθούμε, ωστόσο, ότι η κοινωνική πραγματικότητα επηρεάζει την πορεία της ιστορίας και μπορεί να μεταβάλει, αν όχι τη γενική της κατεύθυνση, τουλάχιστον όμως το ρυθμό και την ιδιομορφία.
Ο πολίτης δεν είναι το παθητικό όργανο των πολιτικών και οικονομικών δυνάμεων, ούτε το αντικείμενο ενός μοιρολατρικού ντετερμινισμού. Αντίθετα, πρέπει να υπάρχει μια διαρκής δράση και αντίδραση του πολιτικού και οικονομικού περιβάλλοντος επάνω στον πολίτη και του πολίτη απάνω σε τούτο το περιβάλλον. Και ο πολίτης μεταβάλλει το περιβάλλον τούτο με τη δράση του. Σε τούτο δε ακριβώς έγκειται ο επαναστατικός χαρακτήρας της ανθρώπινης ενέργειας.
Η ερμηνεία τούτη εκφράζει αξιωματικά την άποψη για το ρόλο και τη σημασία της προσωπικότητας στο πλαίσιο το κοινωνικό. Σχετικά με τη θέση του πολίτη απέναντι των δυνάμεων της Ιστορίας. Είναι δαμαστής ή το θύμα τους; Είναι ο καθοδηγός ή το τυφλό τους όργανο; Και πότε είναι το πρώτο και πότε το δεύτερο;
Στο διχασμό τούτο, που δεν θα ήταν διόλου διχασμός αν κατορθώναμε να δώσουμε στο άτομο-πολίτη μια πυξίδα μέσα στο πέλαγος της ιστορίας στηρίζονται η σημερινή ιδεολογική απιστία των ανθρώπων και οι ακραίες πολιτικές, απέναντι των δικαιωμάτων των πολιτών και κατ' επέκταση απέναντι της ελευθερίας και της κοινωνικής ευημερίας.
Αυτό που παρατηρείται στην Ελλάδα, ιδίως τα τελευταία χρόνια, η σχέση του ατόμου-πολίτη προς το σύνολο και την οργανωμένη του έκφραση, το κράτος, αντί να είναι μια διαρκής συνομιλία ζωής, έγινε ένας μονόλογος κοινωνικού θανάτου. Ο ουμανισμός έχει αποβληθεί ως έννοια και ως επιδίωξη και τη θέση του πήρε ο κρατικός δυναμισμός και η εφαρμογή συγκεχυμένων πολιτικών.
Το σύγχρονο ελληνικό κράτος δεν αποτελείται από ελεύθερα άτομα, αλλά από σιωπηλούς και παθητικούς θεατές των πράξεων των πιθήκων της πολιτικής. Και το σπουδαιότερο είναι ότι οι σιωπηλοί θεατές έχασαν πια την επιθυμία της φωνής. Ζούμε σε μιαν εποχή όπου μια κάποια μορφή ατομικής ελευθερίας πεθαίνει. Σβήνει ολοένα και δεν ξέρω αν θα τη ξαναιδούμε να αναφαίνεται στο άμεσο μέλλον τουλάχιστον.