Σε κοινή συνέντευξη Τύπου που πραγματοποιήθηκε το 2019 στο Προεδρικό συγκρότημα της Τουρκίας στην Άγκυρα, ο Πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν και ο Ιρακινός ομόλογός του τότε, Μπαρχάμ Σαλίχ, εξέφρασαν την κοινή τους ελπίδα για συνεργασία μεταξύ των δύο χωρών σε διάφορους τομείς.
Mohamad Hasan Sweidan - thecradle.co / Παρουσίαση Freepen.gr
Οι Μονάδες Λαϊκής Κινητοποίησης του Ιράκ (PMU) είχαν πετύχει μια σκληρή νίκη εναντίον του αυτοαποκαλούμενου χαλιφάτου του ISIS δύο χρόνια πριν, με σημαντική υποστήριξη από το γειτονικό Ιράν. Επιπλέον, το PMU συμμετείχε ενεργά στην τελική εδαφική ήττα της τρομοκρατικής οργάνωσης στη Συρία το 2019.
Ωστόσο, οι απελευθερωμένες περιοχές στο Ιράκ είχαν απεγνωσμένη ανάγκη ανοικοδόμησης. Αναφερόμενος στην πολιτική της Άγκυρας για το Ιράκ κατά τη διάρκεια της συνέντευξης Τύπου, ο Ερντογάν βρήκε την ευκαιρία να διευκρινίσει ότι:
«Η πολιτική μας απέναντι στο Ιράκ βασίζεται στη διατήρηση της πολιτικής ενότητας και της εδαφικής ακεραιότητας του Ιράκ καθώς και στη διασφάλιση της σταθερότητας και της ασφάλειάς του. Η Τουρκία είναι έτοιμη να συνεισφέρει κάθε είδους βοήθεια στις προσπάθειες για τη σταθερότητα και την ανοικοδόμηση του Ιράκ».
Ανοικοδόμηση του Ιράκ μετά το ISIS
Η Βαγδάτη είχε υπολογίσει ότι χρειαζόταν περίπου 100 δισεκατομμύρια δολάρια για την ανοικοδόμηση της χώρας μετά το ISIS. Κατά τη διάρκεια της Διεθνούς Διάσκεψης για την Ανασυγκρότηση του Ιράκ που διοργανώθηκε στο Κουβέιτ το 2018, η Τουρκία έδωσε την υψηλότερη πίστωση για την ανοικοδόμηση του Ιράκ.
Τέτοιες εργασίες ανοικοδόμησης βρίσκονται σε εξέλιξη – μόλις την περασμένη εβδομάδα αναφέρθηκε πως ένα έργο που ανέλαβαν δύο τουρκικές εταιρείες για την ανοικοδόμηση του Διεθνούς Αεροδρομίου της Μοσούλης αναμένεται να ολοκληρωθεί έως τα τέλη του 2024 και να ανοίξει ξανά για μη στρατιωτικές πτήσεις.
Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι το ISIS δεν είναι η μόνη χαρακτηρισμένη τρομοκρατική ομάδα που έχει υπονομεύσει την ασφάλεια και την σταθερότητα του Ιράκ. Υπάρχει μια επίμονη απειλή από το Εργατικό Κόμμα του Κουρδιστάν (PKK), στο οποίο η Τουρκία είναι ένας ιδιαίτερα αφοσιωμένος και σκληρός αντίπαλος.
Κατά τη διάρκεια συνέντευξης Τύπου του 2020 μεταξύ του Ερντογάν και του τότε πρωθυπουργού του Ιράκ Μουσταφά αλ-Καντίμι, ο Τούρκος πρόεδρος τόνισε εκ νέου την υποστήριξη της χώρας του για την ανοικοδόμηση και την εδαφική ακεραιότητα του Ιράκ, και επίσης πως «υποστηρίζουν τους Ιρακινούς και τις επιχειρήσεις τους κατά των τρομοκρατών του PKK, εντός του πλαίσιο του δικαιώματος αυτοάμυνας».
Παρά τις θετικές αυτές δηλώσεις, υπάρχουν ενέργειες που εγείρουν ανησυχίες. Επί του παρόντος, η Τουρκία στέκεται εμπόδιο σε σημαντικούς οικονομικούς πόρους που θα μπορούσαν να ωφελήσουν το ιρακινό δημόσιο ταμείο. Οι εκτιμήσεις δείχνουν ότι οι ενέργειες της Τουρκίας εμποδίζουν εκατοντάδες εκατομμύρια, ή ακόμα και δισεκατομμύρια, δολάρια να εισέλθουν στο ταμείο του Ιράκ κάθε μήνα.
Μια σημαντική εξέλιξη που σχετίζεται με αυτό το θέμα είναι η δίκη που κέρδισε η Βαγδάτη το Μάρτιο. Σύμφωνα με την απόφαση, η Άγκυρα υποχρεούται να καταβάλει αποζημίωση για την εισαγωγή πετρελαίου από την ημιαυτόνομη περιοχή του Κουρδιστάν χωρίς τη συγκατάθεση της ομοσπονδιακής κυβέρνησης του Ιράκ.
Ο αγωγός Ιράκ-Τουρκίας
Ο αγωγός Κιρκούκ-Τσεϊχάν, που εγκαινιάστηκε το 1977, ήταν ο πρώτος αγωγός που συνέδεε την ιρακινή πόλη Κιρκούκ με το λιμάνι Τζεϊχάν στην Τουρκία. Το 1987, άνοιξε ένας δεύτερος αγωγός, ο οποίος καθιέρωσε μια διαδρομή 970 χιλιομέτρων που συνέδεε τα κοιτάσματα πετρελαίου του Ιράκ με την Τουρκία. Αυτός ο αγωγός είναι ο μεγαλύτερος στο Ιράκ, με χωρητικότητα σχεδιασμού που κυμαίνεται από 500.000 έως 1.100.000 βαρέλια την ημέρα (bpd).
Χάρτης του αγωγού Κιρκούκ-Τσεϊχάν
Ο αγωγός Ιράκ-Τουρκία έχει αντιμετωπίσει πολλές διακοπές λόγω επιθέσεων δολιοφθοράς από το PKK. Προηγουμένως, ο αγωγός ήταν ευάλωτος σε επιθέσεις από το ISIS, ιδιαίτερα το 2014, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση της μεταφορικής του ικανότητας.
Η Τουρκία και το Ιράκ υπέγραψαν συμφωνία το 1973 για τη μεταφορά ιρακινού πετρελαίου, με μεταγενέστερες επικαιροποιήσεις το 1976, το 1985 και το 2010. Σύμφωνα με αυτή τη συμφωνία, η τουρκική κυβέρνηση «πρέπει να συμμορφωθεί με τις οδηγίες της ιρακινής πλευράς σχετικά με τη διακίνηση ιρακινού αργού πετρελαίου σε όλα τα κέντρα αποθήκευσης και εκφόρτωσης μέχρι να φτάσει στον τελικό τερματικό σταθμό».
Βάσει αυτής της συμφωνίας, η Τουρκία εισήγαγε περίπου 450.000 bpd από το Ιράκ, αντιπροσωπεύοντας το 0,5 τοις εκατό της παγκόσμιας προσφοράς πετρελαίου και το 12,58 τοις εκατό των συνολικών εξαγωγών πετρελαίου του Ιράκ.
Παράνομες εισαγωγές πετρελαίου από το Κουρδιστάν
Οι εντάσεις μεταξύ της Περιφερειακής Κυβέρνησης του Κουρδιστάν (KRG) και της κεντρικής κυβέρνησης του Ιράκ σχετικά με τις εξαγωγές πετρελαίου κλιμακώθηκαν σημαντικά γύρω στο 2007. Η διαφωνία προήλθε από διαφωνίες σχετικά με τη διανομή του πετρελαϊκού πλούτου, οι οποίες επιδεινώθηκαν από την υπογραφή συμβολαίων της KRG με διεθνείς εταιρείες πετρελαίου χωρίς την έγκριση της Βαγδάτης.
Η Τουρκία άρχισε να αναζητά οφέλη από τα αποθέματα πετρελαίου στο ιρακινό Κουρδιστάν στις αρχές του 2014. Αυτή η κίνηση επέτρεψε στην περιοχή να εξάγει ανεξάρτητα πετρέλαιο και να συνδέσει τους κουρδικούς αγωγούς με τον αγωγό Ιράκ-Τουρκία στη συνοριακή πόλη Fesh Khabur, που ελέγχεται από την KRG.
Ωστόσο, αυτή η ενέργεια παραβίασε τη συμφωνία μεταξύ των κυβερνήσεων της Τουρκίας και του Ιράκ, καθιστώντας παράνομη τη διαδικασία εισαγωγής πετρελαίου. Η έγκριση της Τουρκίας για την εισαγωγή κουρδικού πετρελαίου επέτρεψε στην KRG να πουλάει απευθείας το πετρέλαιο του Ιράκ και να διατηρεί τα έσοδα.
Ως αποτέλεσμα της αυξανόμενης διαμάχης, η εταιρεία μάρκετινγκ πετρελαίου του Ιράκ κατέθεσε αγωγή το Μάιο του 2014, η οποία υπόκειται σε διαιτησία από το Διεθνές Διαιτητικό Δικαστήριο ICC για λογαριασμό του Υπουργείου Πετρελαίου.
Η αγωγή στόχευε την τουρκική κυβέρνηση, εκπροσωπούμενη από τον κρατικό φορέα εκμετάλλευσης αγωγών Botaş. Η μήνυση ισχυριζόταν ότι:
«Με τη μεταφορά και την αποθήκευση αργού πετρελαίου από το Κουρδιστάν και με τη φόρτωση αυτού του αργού πετρελαίου σε δεξαμενόπλοια στο Τζεϊχάν, όλα χωρίς την άδεια του ιρακινού Υπουργείου Πετρελαίου, η Τουρκία και η BOTAS παραβίασαν τις υποχρεώσεις τους βάσει της Συμφωνίας για τον αγωγό Ιράκ-Τουρκίας».
Το διαιτητικό δικαστήριο χρειάστηκε εννέα χρόνια για να εκδώσει απόφαση, με αρκετές αναστολές της αγωγής από την ιρακινή κυβέρνηση πριν από την επανενεργοποίησή της. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η Τουρκία συνέχισε να επωφελείται από το ιρακινό πετρέλαιο, ενώ διατηρούσε ένα διάλογο συνεργασίας με τη Βαγδάτη από τη μια πλευρά και επιτίθετο στο Ιρακινό Κουρδιστάν από την άλλη.
Το 2017, μετά το δημοψήφισμα για την ανεξαρτησία του Ιρακινού Κουρδιστάν, ο Πρόεδρος Ερντογάν δήλωσε: «Το κουρδικό δημοψήφισμα δεν έχει καμία νομιμότητα όσον αφορά το ιρακινό σύνταγμα και τους διεθνείς νόμους». Παρόλα αυτά, η Τουρκία συνέχισε να εισάγει πετρέλαιο από την περιοχή χωρίς να λαμβάνει υπόψη την κυριαρχία του ιρακινού κράτους.
Το οικονομικό κόστος της νομικής νίκης του Ιράκ
Λίγο μετά την απόφαση της διαιτητικής αγωγής, η ιρακινή κυβέρνηση και η KRG υπέγραψαν συμφωνία που δηλώνει ότι η περιοχή θα εξάγει 400.000 bpd μέσω της εθνικής εταιρείας πετρελαίου SOMO. Με τη σειρά του, το Ιράκ είναι υποχρεωμένο να πληρώσει πάνω από 527 εκατομμύρια δολάρια στην Τουρκία για αξιώσεις αποζημίωσης που σχετίζονται με εξοπλισμό και προσωπικό.
Ωστόσο, η Τουρκία αποφάσισε να σταματήσει την εισαγωγή ιρακινού πετρελαίου σε αντίρρηση της απόφασης του δικαστηρίου, η οποία περιελάμβανε πληρωμή 1,5 δισεκατομμυρίων δολαρίων στο Ιράκ για παραβίαση της συμφωνίας με τη Βαγδάτη. Αυτή η δικαστική απόφαση επιβεβαίωσε την εθνική κυριαρχία του πετρελαϊκού πλούτου και τη διαχείρισή του από το Ομοσπονδιακό Υπουργείο Πετρελαίου, αλλά το οικονομικό του κόστος για το Ιράκ ήταν σημαντικό.
Μετά τη νομική απόφαση, η εξαγωγή περίπου 450.000 bpd από το Κουρδιστάν σταμάτησε, με αποτέλεσμα οι ημερήσιες οικονομικές ζημίες να ξεπερνούν τα 33 εκατομμύρια δολάρια και συνολικά να ξεπερνούν το 1 δισεκατομμύριο δολάρια το μήνα. Το κλείσιμο του αγωγού Ιράκ-Τουρκία δημιουργεί μια μεγάλη κρίση για το Ιράκ, του οποίου η οικονομία βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στις εξαγωγές ενέργειας. Επιπλέον, η περιοχή του Κουρδιστάν έχει επηρεαστεί καθώς βασιζόταν σε κεφάλαια από την Άγκυρα για να πληρώσει τους μισθούς των υπαλλήλων της.
Το κλείσιμο του αγωγού οδήγησε επίσης ξένες εταιρείες που δραστηριοποιούνται στην περιοχή, όπως η DNO και η Genel Energy, να ακυρώσουν τις προβλέψεις παραγωγής τους για κουρδικό πετρέλαιο, περιπλέκοντας περαιτέρω την κατάσταση.
Παγκόσμια επίδραση και τιμές πετρελαίου
Ο αντίκτυπος της αναστολής του αγωγού εκτείνεται πέρα από το Ιράκ. Ο κόσμος χάνει σχεδόν 450.000 bpd, κάτι που έχει επιπτώσεις στις παγκόσμιες τιμές του πετρελαίου. Η διακοπή επηρεάζει επίσης τις προσπάθειες των ΗΠΑ να μεσολαβήσουν μεταξύ του Ερμπίλ και της Βαγδάτης για τη διασφάλιση της ροής ιρακινού πετρελαίου. Οι ΗΠΑ είχαν κάνει προσπάθειες να επιλύσουν τις διαφορές μεταξύ των δύο μερών, αλλά η αναστολή του αγωγού παρεμποδίζει αυτές τις προσπάθειες.
Επιπλέον, το κλείσιμο του αγωγού μπορεί να ωθήσει την Άγκυρα να αναζητήσει εναλλακτικές πηγές πετρελαίου. Επί του παρόντος, η Τουρκία εισάγει περίπου το 24 τοις εκατό των συνολικών εισαγωγών πετρελαίου της από το Ιράκ. Εάν ο αγωγός παραμείνει ανενεργός, η Τουρκία μπορεί να στραφεί στη Ρωσία και το Ιράν, που παρέχουν το 15% και το 12% των τουρκικών εισαγωγών πετρελαίου, αντίστοιχα. Αυτό το σενάριο δεν θα ευθυγραμμιστεί με τα συμφέροντα της Ουάσιγκτον καθώς επιδιώκει να μειώσει την παγκόσμια εξάρτηση στο πετρέλαιο από τη Μόσχα και την Τεχεράνη.
Η απώλεια των εξαγωγών πετρελαίου από την περιοχή του Κουρδιστάν σημαίνει επίσης σημαντική μείωση της χρηματοδότησης για τους συμμάχους της Ουάσιγκτον στην περιοχή. Η KRG, για παράδειγμα, είχε μια εκτιμώμενη απώλεια άνω των 2,2 δισεκατομμυρίων δολαρίων κατά τη διάρκεια της διακοπής λειτουργίας 87 ημερών του αγωγού.
Μετά την απόφαση του δικαστηρίου και την επακόλουθη διακοπή των εξαγωγών ιρακινού πετρελαίου προς την Τουρκία, έχουν γίνει προσπάθειες για την επανενεργοποίηση του αγωγού Ιράκ-Τουρκίας. Η πολιτική νίκη του Ιράκ στη διαιτητική δίκη θα έχει υψηλό κόστος εάν η Τουρκία δε συμφωνήσει να επανεισαγάγει πετρέλαιο μέσω του αγωγού.
Η κατάσταση εγείρει ερωτήματα σχετικά με την έκταση της γνήσιας δέσμευσης της Άγκυρας να συνεργαστεί με τη Βαγδάτη. Παρά τις δημόσιες δηλώσεις συνεργασίας του Ερντογάν, η στέρηση του Ιράκ από σημαντικά μηνιαία έσοδα έρχεται σε πλήρη αντίθεση με αυτές τις δηλώσεις. Η παράνομη εισαγωγή πετρελαίου από την Τουρκία από την περιοχή του Κουρδιστάν τα τελευταία εννέα χρόνια, κατά παράβαση των συμφωνιών της με τη Βαγδάτη, αποτελεί άφθονη απόδειξη ότι δε σέβεται την κυριαρχία και την εδαφική ακεραιότητα του Ιράκ.