Οι δημοσκοπήσεις μετατοπίστηκαν υπέρ της παραμονής της Βρετανίας στην Ε.Ε. μετά τη δολοφονία της βουλευτή Jo Cox, σε μια προβλέψιμη στροφή προς την σταθερότητα. Ίσως έχει έρθει η στιγμή να σταματήσουμε να φανταζόμαστε τις δυστοπίες μετά το Brexit και να αρχίσουμε να πλάθουμε στο μυαλό μας μία Ευρώπη που θα έχει ακόμη το Ηνωμένο Βασίλειο στους κόλπους της. Πρόκειται ωστόσο για μία εξίσου ανησυχητική εικόνα, κρίνοντας από αυτά που λένε αυτές τις μέρες για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση ορισμένοι από τους κορυφαίους αξιωματούχους και πρώην αρχιτέκτονες της Ε.Ε.
Δεν θα περίμενε ποτέ κανείς ευρωσκεπτικισμό από τον Valery Giscard d'Estaing, τον πρώην πρόεδρο της Γαλλίας, ο οποίος στις αρχές της δεκαετίας του 2000, επέβλεψε τη σύνταξη του Ευρωπαϊκού Συντάγματος, το οποίο εγκρίθηκε από τους επικεφαλής των κρατών της Ε.Ε. το 2004 ή ακόμη και από τους ψηφοφόρους ορισμένων χωρών, αλλά "πέθανε" μετά την απόρριψή του μέσω δημοψηφίσματος στη Γαλλία και την Ολλανδία το 2005. Το σημερινό θεσμικό πλαίσιο της Ε.Ε. -η Συνθήκη της Λισαβόνας- της οποίας το άρθρο 50 θα χρησιμεύσει ως νομική βάση για το Brexit, βασίζεται εν μέρει σε αυτό το ισχυρό φεντεραλιστικό κείμενο. Ωστόσο ο Giscard λέει τώρα ότι η Ε.Ε. των 28 είναι "αδύνατον να κυβερνηθεί”.
"Η Ευρώπη δεν έχει πλέον κανέναν σκοπό”, έχει πει επίσης ο ίδιος. "Προηγουμένως είχαμε στόχους: την επίτευξη ειρήνης, την ανάπτυξη μίας δύναμης εξωτερικής πολιτικής, τη δημιουργία μίας νομισματικής ένωσης... Σήμερα αδυνατούμε να πούμε ποιοι είναι οι πραγματικοί στόχοι του project".
O Donald Tusk, πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, είναι μία από τις πιο ισχυρές προσωπικότητες στην ιεραρχία της Ε.Ε., αλλά ούτε αυτός έχει πολύ χρόνο για το όνειρο της ενωμένης Ευρώπης. "Είμαστε εμείς που έχουμε σήμερα την ευθύνη για την αντιμετώπιση της πραγματικότητας με όλα τα είδη των ουτοπιών” είπε πρόσφατα. "Την ουτοπία μιας Ευρώπης χωρίς εθνικά κράτη, την ουτοπία μιας Ευρώπης χωρίς συγκρουόμενα συμφέροντα και φιλοδοξίες. Αποτύχαμε να παρατηρήσουμε ότι οι απλοί άνθρωποι, οι πολίτες της Ευρώπης, δεν συμμερίζονται τον ευρω-ενθουσιασμό μας”. Και προσθέτει: "Το φάντασμα της διάσπασης στοιχειώνει την Ευρώπη και το όραμα μίας ομοσπονδίας δεν μου φαίνεται σαν την καλύτερη απάντηση σε αυτό”.
Ο Hubert Vedrine, ο οποίος ως διπλωματικός σύμβουλος του προέδρου Francois Mitterrand, επιτελάρχης του και αργότερα υπουργός Εξωτερικών της Γαλλίας, ήταν μυημένος στις ιδρυτικές προσπάθειες της Ε.Ε. έχει γίνει ένας ιδιαίτερα σκληρός επικριτής της φεντεραλιστικής ιδεολογίας, αυτής της "πατερναλιστικής και αυταρχικής κατήχησης” για μια ακόμη πιο στενή ένωση. Αυτά τα όνειρα έχουν συγκρουστεί με την πραγματικότητα, σύμφωνα με τον Vedrine και έχουν συντριβεί. Όπως υποστηρίζει ο πρώην υπουργός, η Ε.Ε. θα πρέπει να επικεντρωθεί στην τόνωση της έρευνας, της καινοτομίας, της εκπαίδευσης και των περιβαλλοντικών πρωτοβουλιών. Αρκετά με την "αυτιστική νουθεσία” για λιγότερη εθνική κυριαρχία, αρκετά με την "ρυθμιστική βουλιμία”, ας υπάρξει μία μινιμαλιστική συναίνεση μεταξύ των χωρών με ευρέως αποκλίνοντα συμφέροντα.
Όλες αυτές οι σκέψεις πρέπει να υπήρχαν στο μυαλό των Ευρωπαίων πολιτικών πριν την εκστρατεία για το Brexit, αλλά το δημοψήφισμα επέδρασε σίγουρα καταλυτικά φέρνοντας στο προσκήνιο την παύση της οικοδόμησης και επέκτασης της ένωσης, την αποτελεσματικότερη επίλυση των προβλημάτων της πραγματικής ζωής, και μια μεταρρύθμιση που θα κάνει πιο αρεστή την Ε.Ε. στους ευρωσκεπτικιστές.
Ωστόσο οι πολυκακολογημένοι Ευρωπαίοι ιδεαλιστές, έχουν δίκιο σε ορισμένα πράγματα. Όταν μία διαδικασία που είχε ως σκοπό να οδηγήσει σε μία συνομοσπονδία -και όχι σε μία κλειστή ομοσπονδία κρατών- μπαίνει στον "πάγο", κινδυνεύει να αρχίσει να "ξηλώνεται”.
Εάν το Ηνωμένο Βασίλειο ψηφίσει να παραμείνει, οι ψηφοφόροι της "αποχώρησης” δεν θα αλλάξουν αμέσως γνώμη για την Ε.Ε. Οι απόψεις τους θα ασκήσουν αρκετή πίεση στην βρετανική κυβέρνηση να μην κάνει τίποτα που θα μπορούσε να ενισχύσει την Ένωση.
Ο Giscard κατηγορεί το Ηνωμένο Βασίλειο για τις σημερινές δυσκολίες του μπλοκ, λέγοντας ότι είχε υποστηρίξει την επέκταση του μπλοκ χωρίς την αλλαγή του συστήματος διακυβέρνησής του: ως αποτέλεσμα η Ε.Ε. έχει 28 Επιτρόπους -μια δυσκίνητη, αναποτελεσματική κοινή "κυβέρνηση”. Θα ήταν λογικό να συρρικνωθεί η γραφειοκρατία, αλλά το Ηνωμένο Βασίλειο δεν θα επιδιώξει για μεταρρυθμίσεις που θα μειώσουν την εθνική εκπροσώπηση. Οι κυβερνήσεις άλλων χωρών, λαμβάνοντας υπόψιν την αυξανόμενη εκλογική επιρροή των αντιευρωπαϊκών κομμάτων, θα δυσκολευτούν επίσης να στηρίξουν αλλαγές που θα καθιστούσαν την Ε.Ε. πιο αποτελεσματική και καλύτερη στην επίλυση προβλημάτων, διότι αυτό, εκ των πραγμάτων, σημαίνει την παραχώρηση περισσότερης εθνικής κυριαρχίας σε αυτήν.
Εάν πριν την εκστρατεία για το Brexit η Ε.Ε. βρισκόταν συχνά στο στόχαστρο της κριτικής για την παράλυσή της και τις αδέξιες προσπάθειές της να οικοδομήσει τη συναίνεση, μία Ευρώπη μετά το Brexit με φοβισμένους πολιτικούς και αποθαρρυμένους γραφειοκράτες θα βρεθεί σε ένα ακόμη πιο δυσώδες τέλμα. Εάν η μεταρρύθμιση έχει ως μόνο αποτέλεσμα την αποδυνάμωση της Ένωσης, το να μπουν σε αναμονή όλες οι μεταρρυθμίσεις θα την αποδυναμώσουν επίσης, καθώς οι χώρες θα ανακτούν τις εξουσίες της εθνικής κυριαρχίας τους και θα αγνοούν τις εξουσίες της Ε.Ε. βάσει των υφιστάμενων Συνθηκών. Οι πολιτικοί αντίπαλοι του Tusk που βρίσκονται σήμερα στην εξουσία στη χώρα του, την Πολωνία, δεν θα φοβούνται την ευρωπαϊκή κριτική καθώς περιορίζουν τα δικαστήρια και τα κρατικά μέσα ενημέρωσης. Οι χώρες που δεν είναι σε θέση να κρατήσουν σε χαμηλά επίπεδα τα ελλείμματα του προϋπολογισμού της δεν θα νιώθουν καμία ανάγκη να επαιτούν τις Βρυξέλλες για εξαίρεση – η Ε.Ε. θα είναι τόσο πρόθυμη να κρατήσει τους πάντες εντός που η άσκηση της όποιας εξουσίας θα είναι μόνο αντιπαραγωγική.
Η απόφαση του Ηνωμένου Βασιλείου να παραμείνει στην ΕΕ μπορεί να φέρει μια εποχή δειλίας και τροφοδότησης των ευτελών κινήτρων των δεξιών που δεν καταβάλουν καμία προσπάθεια να καταλάβουν τι είναι και ποιος είναι ο σκοπός της Ε.Ε., απλώς επειδή δεν αισθάνονται την ανάγκη για κανενός είδους Ένωση.
Η εμφάνιση αυτής της πιο φοβισμένης Ε.Ε. θα είναι ακόμη μία "επικάλυψη” που μεταθέτει χρονικά το πρόβλημα, χωρίς να το επιλύει επί της ουσίας. Μόνο που αυτή τη φορά, θα πρόκειται για ένα υπαρξιακό "πασάλειμμα”.
Η κυβέρνηση του David Cameron δεν έχει προτάσεις για τη μεταρρύθμιση της Ε.Ε. που θα την καθιστούσαν πιο προσφιλή στους ψηφοφόρους της "αποχώρησης”. Προτάσεις όμως δεν έχει ούτε η Γαλλία, η Γερμανία ή οι Ευρωπαίοι γραφειοκράτες. Η Ε.Ε. μετά από ένα Bremain θα στερέψει από ιδέες, ανίκανη να συμφωνήσει σε έναν τελικό στόχο, τον οποίο ακόμη και ο Giscard έχει ξεχάσει ποιος είναι. Αυτή η κατάσταση θα είναι μάλλον χειρότερη σε σχέση με την μετά Brexit περίοδο, στην οποία οι Ευρωπαίοι ηγέτες που έχουν νιώσει την απόρριψη θα μπορούσαν να γίνουν εκδικητικοί απέναντι στον "αποστάτη” -το Ηνωμένο Βασίλειο- και πρόθυμοι να αποδείξουν ότι η Βρετανία πήρε τη λάθος απόφαση. Και στις δύο περιπτώσεις, θα μπορούσε να ενισχυθεί η συνοχή και να τονωθεί η σκέψη. Αν το Ηνωμένο Βασίλειο ψηφίσει να παραμείνει, δεν θα υπάρχει κανένα τέτοιο κίνητρο παρά μόνο μια φευγαλέα αίσθηση ανακούφισης.
Οι ηγέτες της ΕΕ δεν πρέπει να χαραμίσουν την ευκαιρία αυτής της κρίσης. Αν το Ηνωμένο Βασίλειο επιλέξει να παραμείνει, θα πρέπει ούτως ή άλλως να σκεφτούν την "επανίδρυση” της Ένωσης, ενδεχομένως για να την κάνουν πιο δημοκρατική. Αν δεν γίνεται τίποτα άλλο, τουλάχιστον να περιορίσουν τις εξουσίες της σε πεδία όπου τα κράτη μέλη θα μπορούν εύκολα να συμφωνήσουν και να συνεργαστούν, όπως πρότεινε ο Vedrine. Εάν αφεθεί η βάση και το εποικοδόμημα της Ένωσης όπως είναι τώρα, τότε η ίδια η αναβολή θα αποτελέσει το μονοπάτι προς τη διάλυση.