Πού βρίσκονται τα Μοσχονήσια; - Η ιστορία τους από την αρχαιότητα μέχρι το 1922 – Η αδιάλειπτη ελληνική παρουσία στα νησιά – Η άγνωστη επανάσταση του 1915 – Ποια από τα Μοσχονήσια θα μπορούσε να διεκδικήσει η Ελλάδα σύμφωνα με τον Υφυπουργό Παιδείας και Θρησκευμάτων Άγγελο Συρίγο;
Από: protothema.gr - Μιχάλης Στούκας
Ανάμεσα στη Λέσβο και τις μικρασιατικές ακτές, βρίσκεται ένα πολύνησο, μια συστάδα νησιών, που από την αρχαιότητα μέχρι το 1922 είχε αμιγώς ελληνικό πληθυσμό. Πρόκειται για τα Μοσχονήσια, τα οποία στην αρχαιότητα ονομάζονταν «νήσοι του Απόλλωνος Εκάτου» ή Εκατόννησοι.
Η ονομασία Εκατόννησοι, υπάρχει στον Στράβωνα. Ο Πλίνιος κάνει λόγο για τις Ασκάνιες νήσους, που πιθανότατα ταυτίζονται με τα σημερινά Μοσχονήσια.
Για το όνομα Εκατόννησοι, υπάρχει και μία άλλη εκδοχή: ότι σχετίζεται με το πλήθος των νησιών, που εκπλήσσει: σε τόσο μικρό, σχετικά θαλάσσιο χώρο, υπάρχουν δεκάδες νησιά. Οι εκτιμήσεις όμως για το πόσα ακριβώς είναι τα Μοσχονήσια, διαφέρουν. Ο Σ. Βουτυράς, αναφέρει ότι είναι «κατά τινας μεν 20 κατ΄ άλλους δε 40», Ο Μ. Χαμουδόπουλος κάνει μνεία για «32 νησίδια», ο Π. Κοντογιάννης γράφει ότι ανέρχονται σε 40 «μαζί με τους σκοπέλους τους ανερχόμενους από της επιφανείας της θαλάσσης», ο κορυφαίος θαλασσογράφος μας Σ.Ε. Λυκούδης, αναφέρει ονομαστικά 22 νησιά, ενώ η Σ. Καραϊσκάκη, ονομαστικά 30.
Ο «Mediterranean Pilot», του Βρετανικού Ναυαρχείου στην έκδοση του έτους 1900, γράφει ότι το πολύνησο των Μοσχονησίων «αποτελείται από περίπου 20 νήσους, νησίδες και βράχους» και ότι η πόλη (town of Mosko), έχει πληθυσμό περίπου 8.000 κατοίκους.
Όλα τα στοιχεία του σημερινού άρθρου, προέρχονται από τη μονογραφία του κορυφαίου Έλληνα νησιολόγου κύριου Γεώργιου Γιαγκάκη «ΜΝΗΜΗ ΜΟΣΧΟΝΗΣΙΩΝ». Τα Μοσχονήσια με αριθμούς και η συμβολή τους στο διαχρονικό Ελληνισμό», Τήνος (2002)». Στο εξαιρετικό, όπως όλα, πόνημά του, ο κύριος Γιαγκάκης αναφέρει ότι η Υδρογραφική Υπηρεσία μας, κάνει μνεία για «πλήθος» νησαίων εδαφών και υφάλων.
Να κάνουμε εδώ μία παρένθεση. Ο Μηνάς Χαμουδόπουλος (1843-1908) γεννήθηκε στη Σμύρνη, ήταν δημοσιογράφος και αξιωματούχος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Στο βιβλίο του «Οι Μυστηριώδεις Νυκτοκλέπται» (Σμύρνη 1871), αναφέρεται για πρώτη φορά η λέξη «γκόμινα» (ζητάμε συγγνώμη από τις δεσποινίδες και τις κυρίες): «… είναι αψηλός και νόστιμος και οι γκόμινες σαλιάζουνε γι’ αυτόν». Πρόκειται για μία λέξη που έχει απασχολήσει όχι μόνο τους κορυφαίους Έλληνες γλωσσολόγους, αλλά και πολλούς «ερασιτέχνες εραστές» (για να θυμηθούμε κι ένα παλιότερο μουσικό γκρουπ), της γλώσσας. Μέχρι σήμερα, η παλιότερη εμφάνισή της είναι στο βιβλίο του Χαμουδόπουλου. Στο ίδιο βιβλίο, υπάρχουν για πρώτη φορά και πολλές ακόμα λέξεις της, λεγόμενης αργκό: ρεμπέτα («ονομάζουσιν οι νυχτοκλέπται το σύνολον των νυχτοκλεπτών», κόβω λάσπη, σακουλεύομαι, μπανιστής κ.ά.).
Η ιστορία των Μοσχονησίων
Τον 4ο π.Χ. αιώνα, τρεις πόλεις της συστάδας, έκοψαν νομίσματα με τα αρχικά τους: ΝΑ (Νάσος), ΠΟΡ (Ποροσελήνη και κατά τους βυζαντινούς χρόνους Προσελήνη) και ΧΑ (Χαλκίς). Ο Στράβωνας, αναφέρει ότι οι Εκατόννησοι είναι 20 περίπου «νησία», ότι κατά τον Ρόδιο ναύαρχο και συγγραφέα Τιμοσθένη είναι 40 και ότι Εκατόννησοι σημαίνει Απολλώνησοι, καθώς Έκατος ήταν ο Απόλλωνας. Κάνει μνεία επίσης στην Ποροσελήνη, γράφοντας ότι «και προ της πόλεως ταύτης άλλη νήσος μείζων αυτής ομώνυμος έρημος, με ναό αφιερωμένο στον Απόλλωνα».
Η νεότερη πόλη της Μοσχονήσου, είναι παλιότερη από τις Κυδωνίες και φαίνεται ότι δημιουργήθηκε τον 10ο αιώνα. Στα χρόνια της άλωσης της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους, η πόλη καταστράφηκε από πειρατές, αλλά σύντομα επανιδρύθηκε από τους διασωθέντες κατοίκους, Μυτιληνιούς και άλλους.
Στα νησιά εγκαταστάθηκαν και πολλοί Κρητικοί. Πλέον είχαν πάρει την ονομασία Μοσχονήσια. Για το πώς έγινε αυτό, υπάρχουν διάφορες εκδοχές .Επικρατέστερη, είναι ότι το όνομα οφείλεται στον πειρατή Μόσχο, που δρούσε εκεί τον 15ο-16ο αιώνα. Ένας άλλος πειρατής, Τούρκος μάλλον, Μοσχόμπεης, που δρούσε στο Ιόνιο γύρω στο 1625, δεν φαίνεται να σχετίζεται με τα Μοσχονήσια. Άλλη εκδοχή, είναι το όνομα Μοσχονήσια, να προέρχεται από τα πολλά αρωματικά φυτά που υπάρχουν στα νησιά (μέντα, ρίγανη, αλισφακιά). Τέλος, πολύ μικρές πιθανότητες συγκεντρώνει η εκδοχή να προέρχεται το όνομα Μοσχονήσια, από τα μοσχοχτάποδα που αφθονούν στα νησιά.
Σε χάρτη του J.B.B. d’ Anville (1756), υπάρχουν κάποια νησιά με το όνομα «Musco-nisi». Σε χάρτη της Ελλάδας του Choiseul Gouffier (1782), υπάρχουν νησιά που αναφέρονται ως Musconisi. Το ίδιο όνομα, έχουν τα Μοσχονήσια και σε χάρτη της Ελλάδας, του Αιγαίου και της Μ. Ασίας του L.S. de la Rochette (1791). Στη Χάρτα του Ρήγα Φεραίου, περιλαμβάνονται 9 νησιά με τα ονόματα «Εκατόνησο» «Μοσχονήσια». Πάντως, ο B. Radolph, γράφει το 1687, ότι τα νησιά ονομάζονται Spalmadori.
Κατά την Επανάσταση του 1821, τόσο τα Μοσχονήσια, όσο και οι γειτονικές Κυδωνίες, καταστράφηκαν. Οι 4.500-5.000 κάτοικοί τους σώθηκαν από ελληνικά πλοία και άρχισαν να επιστρέφουν σ’ αυτά το 1825.
Σταδιακά, τα Μοσχονήσια γνώρισαν μεγάλη ακμή. Το 1830, είχαν 4.000 κατοίκους, το 1890 πάνω από 9.000 και το 1912, 11.550 . Οι περισσότεροι, ήταν συγκεντρωμένοι στο Μοσχονήσι και κυρίως στην πόλη (Μόσχο), που σύμφωνα με τον Γ. Σακκάρη, στις αρχές του 20ου αιώνα, είχε 1.500 σπίτια και 150 καταστήματα.
Κυριότερες ασχολίες των κατοίκων τους, ήταν η γεωργία, η αλιεία και η ναυτιλία. Περίπου 4.000 Μοσχονήσιοι ήταν ναυτικοί. Το 1839, ιδρύθηκε στα Μοσχονήσια το πρώτο δημοτικό σχολείο και το 1865 άρχισε η ίδρυση ελληνικού σχολείου, που συμπληρώθηκε μέσα σε 10 χρόνια. Μετά το 1880, ιδρύθηκε και νηπιαγωγείο. Οι μαθητές στις αρχές του 20ου αιώνα ήταν 600 και αργότερα, έφτασαν τους 1.600.
Σύμφωνα με τον Σ. Μιχαηλίδη-Νουάρο το σύνολο των μαθητών των δημοτικών σχολείων το σχολικό έτος 1921-1922, ήταν 526. Τότε, τα Μοσχονήσια, είχαν αμιγώς ελληνικό πληθυσμό. Οι δρόμοι ήταν λιθόστρωτοι, οι οδοί φωτίζονταν, υπήρχε Πυροσβεστική Υπηρεσία με τρεις αντλίες, δύο φαρμακεία και οι κάτοικοι ευημερούσαν. Τούρκοι ήταν μόνο ο αγάς, ο καδής (ο δικαστής), ο τελώνης, οι χωροφύλακες και οι οικογένειές τους.
Ποια είναι τα Μοσχονήσια;
Ας δούμε όμως ποια είναι τα Μοσχνήσια, σύμφωνα με τον Γεώργιο Γιαγκάκη.
Η Μοσχόνησος (Mosko island ή the Fragrant isle), αλλιώς Μόσχος ή Μεγάλο Νησί. Εκεί, βρίσκονταν κατά πάσα πιθανότατα η αρχαία Νάσος . Σήμερα το νησί λέγεται Alibey Adasi ή Cunda.
Το Κρεμμύδι ή Κρομμυδονήσι (σήμ. Dolap Adasi). Το Δασκαλειό (σήμ. Yumurta Adasi). Το Κοκκινονήσι. Το Ζεφύρι ή Σεφέρι (σήμ. Hasir Adasi). Ο Κώδων ή νησί του Κοντού (σήμ. Kutu Adasi). Το Ψαριανό (σήμ. Balik Adasi). Το είχαν αγοράσει Ψαριανοί από Τούρκο, με σκοπό να μετεγκατασταθούν εκεί. Η μετοικεσία όμως ματαιώθηκε. Τα Καλαμάκια. Τα Πετρούσια. Η Αργυρόνησος ή Γκιουμουσλί, που είχε 250 κατοίκους.Σήμερα το νησί λέγεται Cicek Adasi. Η Ούλια ή Ουλιά (σήμ. Kiz Adasi). Το νησί του Προδρόμου ή Άγιος Ιωάννης (σήμ. Taruk Adasi). Το Γυμνό (σήμ. Ciplakada).
Ο Πέρα Μόσχος ή Μοσχόπουλο (σήμ. Kilavuz Adasi). Η Λυγιά ή Λίχα η Λεια (σήμ. Poyraz Adasi). Ο Κάλαμος ή Καλαμονήσι (σήμ. Kamisada). Το Καλαμάκι ή Καλαμόπουλο (σήμ. Yuvarlak Adasi). Το Πελαγόνησι. Η Πλάτη. Το Γιαλονήσι (Αιγιαλονήσι). Το Αγκίστρι. Το Λιος ή Έλεος, γνωστό από το ομώνυμο διήγημα του Ηλία Βενέζη, «Το Λιος», από το βιβλίο του «Αιγαίο» .Η Νησοπούλα ή Ελεόπουλο (σήμ. Yumurtaada). Ο Πύργος, πιθανότατα η αρχαία Ποροσελήνη (σήμ. Madenada). Ο Αδιάβατος (σήμ. Kucukmaden Adasi). Ο Άγιος Γεώργιος ή Ψηφί (σήμ. Guvercin Adasi). Η Περιστερού. Τα Ριμοτίνια (ή Ρευματίνια). Ο Άγιος Νικόλαος. Ο Κόπανος (σήμ. Akoglu Adasi). Ανώνυμα βραχώδη νησαία εδάφη κοντά στη Μοσχόνησο.
Η άγνωστη επανάσταση του 1915
Στις 22 Νοεμβρίου 1915, Έλληνες αντάρτες που δρούσαν στο Νησί Γυμνό, συνεργαζόμενοι με τους Βρετανούς, πλοία των οποίων περιπολούσαν κοντά στα Μοσχονήσια, έκαναν επιδρομές στον Αδραμυττηνό Κόλπο. Κατέλυσαν τις τουρκικές αρχές που δυνάστευαν τους Μοσχονησιώτες και σκότωσαν τον τελώνη, ενθαρρυνόμενοι από την παρουσία των Βρετανών.
Όμως σύντομα τουρκικός στρατός έδιωξε τους αντάρτες και κατέστρεψε την πρωτεύουσα Μόσχο. 2.000 περίπου Μοσχονησιώτες με τον τότε επίσκοπο Φώτιο Μαρινάκη, πρόλαβαν και διασώθηκαν στα Τοκμάκια (Τσακμάκια) και έφτασαν έπειτα στη Μυτιλήνη. Άλλοι 9.000 περίπου εκτοπίστηκαν στις Κυδωνίες και την άνοιξη του 1917 στο εσωτερικό της Μ. Ασίας, όπου πολλοί πέθαναν από τύφο, πείνα και κακουχίες. Οι περισσότεροι αντάρτες, σκοτώθηκαν από τους Τούρκους στο Γυμνό. Το τέλος του ελληνισμού, μετά από δεκάδες αιώνες, στα Μοσχονήσια ήρθε το 1922, οπότε οι 6.000 περίπου κάτοικοί τους, μεταφέρθηκαν στην ενδοχώρα, όπου και εξοντώθηκαν. Οι περισσότεροι κάτοικοί τους μετά το 1924, είναι Τουρκοκρητικοί.
Οι «γκρίζες ζώνες» της Τουρκίας στα Μοσχονήσια
Ο νυν Υφυπουργός Παιδείας και Θρησκευμάτων, νομικός και αναπληρωτής καθηγητής του Διεθνούς Δικαίου και της Εξωτερικής Πολιτικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, σε άρθρο του στην «Καθημερινή» στις 4 Ιουνίου 2018, αλλά και σε νεότερο πρόσφατο άρθρο του, θεωρεί ότι η Τουρκία έχει «γκρίζες ζώνες», νησιά τα οποία μπορεί να διεκδικήσει η Ελλάδα. Ειδικά για τα Μοσχονήσια, γράφει τα εξής:
«Επιπλέον, εκτός των τριών μιλίων από τις τουρκικές ακτές βρίσκονται αρκετά νησιά στο νησιωτικό σύμπλεγμα των Μοσχονησίων, στον Κόλπο του Αδραμυττίου έναντι της Λέσβου. Πρόκειται για τα νησάκια Δασκαλειό ή Κοκκινονήσι, Κάλαμος καθώς και για πέντε ανώνυμους βράχους».
Παραθέτει μάλιστα και σχετικό, διαφωτιστικό χάρτη.
Όπως μας ενημέρωσε ο κύριος Γιαγκάκης, η Υδρογραφική Υπηρεσία του Πολεμικού Ναυτικού μας, αποτύπωσε σε χάρτη το 1921-1922 τα Μοσχονήσια. Δυστυχώς, λόγω των συνθηκών που επικρατούν αυτή την περίοδο, δεν μπορέσαμε να βρούμε τον πολύτιμο αυτό χάρτη. Σίγουρα όμως, όταν ομαλοποιηθεί η κατάσταση, ελπίζουμε ότι θα τον έχουμε στη διάθεσή μας και θα τον παρουσιάσουμε στο protothema.gr.
Ευχαριστούμε θερμά και πάλι τον κορυφαίο νησιολόγο κύριο Γεώργιο Γιαγκάκη, που μας έδωσε την άδεια να χρησιμοποιήσουμε στοιχεία από το σύγγραμμά του «ΜΝΗΜΗ ΜΟΣΧΟΝΗΣΙΩΝ: Τα Μοσχονήσια με αριθμούς και η συμβολή τους στο διαχρονικό Ελληνισμό» (Τήνος 2002).