Η Ελληνική Μακεδονία δε σώθηκε χάρη σε πρωτοβουλίες του κράτους που απομονωμένο κι εξαρτημένο δεν μπορούσε να κάνει πολλά πράγματα αλλα χάρη στην ιδιωτική πρωτοβουλία που δε θα είχε πιθανότητες επιτυχίας αν δεν είχε στο πλευρό της τον τοπικό πληθυσμό ή τουλάχιστον ένα πολύ μεγάλο κομμάτι του.
Μελίνα Κονταξή
Ιστορικός - Δρ Βαλκανικού Πολιτισμού
Η αποτυχία των Βουλγάρων φάνηκε από νωρίς όταν στις περιοχές της ελληνικής Μακεδονίας απέτυχαν να συγκεντρώσουν πλειοψηφία των 2/3 που χρειαζόταν μετά την ανακήρυξη της εξαρχίας και έστειλαν επισκόπους προσπαθώντας να πείσουν τον πληθυσμό να ενταχθεί στη Βουλγαρική εκκλησία.
Απέναντι στη δράση βουλγαρικών αυτονομιστικών οργανώσεων όπώς η ΕΜΕΟ που μέχρι το 1902 ονομαζοταν Βουλγαρική Μακεδονο-Αδριανουπουλίτικη Επαναστική Επιτροπή δείχνοντας τους σκοπούς τους και επεδίωκε μέσω της αυτονομίας μια πιθανή ένωση με τη Βουλγαρία, υπήρχαν μόνο πρωτοβουλίες προξένων όπως αυτή του Πεζά. Ο Πεζάς ήταν πρόξενος στο Μοναστήρι και πρότεινε ένοπλη δράση στη Μακεδονία αλλα το υπουργείο εξωτερικών αρνήθηκε και οι εθελοντές δε θα είχαν επιβιώσει στη Μακεδονια απέναντι σ'έναν εχθρικό πληθυσμό.
Ο εγκαταλελειμμένος μακεδονικός ελληνισμός δεν ξέχασε ποτέ την ταυτότητα του έστω και αν ένα κομμάτι έχασε τη γλώσσα του. Την απελευθέρωση της Μακεδονίας με τους Βαλκανικούς Πολέμους του τη χρωστάμε όπως και τη συνέχιση του αγώνα για την υπεράσπιση της ιστορίας της.